70 μέρες στους δρόμους
Σε ολόκληρο το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουλίου οι δυνάμεις της Αριστεράς καταγγέλλουν τον κίνδυνο πραξικοπήματος και καλούν τους πολίτες σε εγρήγορση. Με επανειλημμένες ανακοινώσεις της η Ε.Ε. της ΕΔΑ καταγγέλλει την απειλή και καλεί σε εθνικό μέτωπο κατά των συνωμοτών. Το ίδιο και το Κ.Σ. της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη. Η Κ.Ε. του ΚΚΕ επίσης. Στις 5.7.1965 πραγματοποιείται στο κέντρο της Αθήνας (Προπύλαια) μεγάλη συγκέντρωση νεολαίας με οργανωτές τη ΣΕΕΝΕ και το Σύλλογο Εργαζομένων Φοιτητών. Συμμετέχει η ηγεσία της ΕΦΕΕ. Το ψήφισμα αναφέρεται: α) στην υπεράσπιση της δημοκρατικής ομαλότητας, β) στο Κυπριακό, γ) στα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων, δ) στην Εγκύκλιο 1010 (που απαγορεύει την πολιτική δράση στα γυμνάσια), ε) στις συνδικαλιστικές ελευθερίες, στ) στο αίτημα αύξησης των ημερομισθίων κατά 20%-30%. Πολλές συγκεντρώσεις σε όλη την Ελλάδα διοργανώνονται από την ΕΔΑ και από δημοκρατικούς μαζικούς φορείς (Δημοκρατικοί Νομικοί, ΕΦΕΕ, εργατικά κέντρα κ. ά.), ψηφίσματα και τηλεγραφήματα απαιτούν από την εκλεγμένη κυβέρνηση να μην παραιτηθεί. Η ΕΚ επισήμως σιωπά προσώρας. Στελέχη της όμως μετέχουν στις κινήσεις κατά της απειλής. Στις 13.7 απεργία και συγκέντρωση οικοδόμων της Αθήνας. Στις 14.7 συγκέντρωση 20.000 πολιτών στην Πάτρα (οργανωτής η ΕΔΑ).
15.7.65 Η πρώτη φάση της βασιλικής εκτροπής: ο Κωνσταντίνος δέχεται σε ακρόαση –που πριν αρνούνταν– τον πρωθυπουργό, κάνει δεκτή την παραίτηση του Γ. Παπανδρέου και αναθέτει το σχηματισμό κυβέρνησης στον πρόεδρο της Βουλής Γ. Αθανασιάδη-Νόβα. Διαδηλώσεις ξεσπούν στην Αθήνα. Άγρια επίθεση της αστυνομίας.
«Τρεις εμφανίζονται στην αρχή: ο Νόβας, ο Κωστόπουλος, ο Τούμπας. Η διανόηση, το χρήμα, η πυγμή.»
16.7 Δημοσιεύονται στον δεξιό τύπο οι τρεις επιστολές του βασιλιά στον πρωθυπουργό (8.7, 10.7 και 14.7). Διαδηλώσεις στη Θεσσαλονίκη, Πάτρα• διαμαρτυρίες απ’ όλη τη χώρα. Ορκίζονται 16 υπουργοί της νέας «κυβέρνησης» (μεταξύ αυτών τα στελέχη της ΕΚ Μητσοτάκης, Αλλαμανής, Παπασπύρου, Μπακατσέλος, Τούμπας). Στην Αθήνα η αστυνομία επιτίθεται με δακρυγόνα• 104 τραυματίες.
«Την Παρασκευή η νεολαία βρίσκεται πάλι στο κέντρο της Αθήνας διαδηλώνοντας την αντίθεσή της στο πραξικόπημα. Αργά το βράδυ η αστυνομία επιτίθεται βάρβαρα στο Σύνταγμα για να διαλύσει τη νεολαία. Γίνεται μάχη. Τα νιάτα αντιστέκονται στις επιθέσεις, στήνουν πρόχειρα οδοφράγματα, ανάβουν φωτιές.»
17.7 Μεγάλη συγκέντρωση στο γήπεδο του «Παναθηναϊκού». Διάγγελμα του Πασαλίδη, ζητεί επάνοδο στη συνταγματική τάξη, καλεί σε δημοκρατικό αγώνα.
«Η διαδήλωση θεριεύει, πλημμυράει στους δρόμους, από την Πατησίων και Αλεξάνδρας προς το γήπεδο, γίνεται λαοθάλασσα, γίνεται θριαμβευτική πορεία, μέσα σε συνεχείς κραυγές και χειροκροτήματα. Πίσω ακολουθούν άλλες κολώνες και για πρώτη φορά ακούγεται το σύνθημα “Δημοψήφισμα”».
19.7 Λαοθάλασσα από Καστρί ως Σύνταγμα κατά την κάθοδο του Γ. Παπανδρέου έως τα γραφεία της ΕΚ από όπου απευθύνει σύντομο χαιρετισμό. Ανακοίνωση της ΕΔΑ: να κυβερνηθεί η χώρα σύμφωνα με τη λαϊκή εντολή της 16.2.1964. Η αστυνομία επιτίθεται εναντίον πολιτών σε συγκέντρωση στη Θεσσαλονίκη.
«Ο καθένας βλέπει στο κυνήγημα του Παπανδρέου το κυνήγημα το δικό του. Αν καταφέρουνε να ξηλώσουμε το γέρο πολιτικό, αυτό δεν είναι τίποτε άλλο παρά πρόσχημα για να επιτεθούν στις ελευθερίες ολόκληρου του λαού και να τον φιμώσουν».
21.7 Στην πορεία των φοιτητών και νεολαίας που επακολούθησε τη συγκέντρωση της ΕΦΕΕ στα Προπύλαια δολοφονείται στη διασταύρωση Σταδίου και Χρ. Λαδά ο αριστερός φοιτητής της ΑΣΟΕΕ Σωτήρης Πέτρουλας, 23 χρονών. 150 τραυματίες-θύματα της άγριας απρόκλητης επίθεσης της αστυνομίας, μεταξύ των οποίων σοβαρά ο Αντρέας Λεντάκης, κεντρικό στέλεχος της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη. Συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις στη Θεσσαλονίκη, Καβάλα, Πειραιά, Λάρισα, Χαλκίδα, Αγρίνι, Λαμία, Άρτα, Λιβαδειά, Γιαννιτσά, Χίο, Σέρρες κ.α.
«Όλη η Αθήνα και τα περίχωρα συγκλονίζονται από το βαρύ πένθος. Χιλιάδες περνάνε από το μικρό σπίτι του Κολωνού να δώσουν ύστατο χαιρετισμό στο νεκρό τους παλικάρι».
23.7 Η κηδεία του Σωτήρη Πέτρουλα. Ο όγκος και ο παλμός του κόσμου θυμίζουν την κηδεία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Εκατοντάδες χιλιάδες νέοι τιμούν τον νεκρό με τα συνθήματα: – Ο Σωτήρης ζει! – Αθάνατος! – Τούμπα δολοφόνε! – Δεν περνάει ο φασισμός! Συγκεντρώσεις σε όλη τη χώρα.
«Η αστυνομία δεν υπάρχει πουθενά για την τάξη. Έχουν αναλάβει να τηρήσουν την τάξη στελέχη της ΕΔΑ που αγωνίζονται μάταια να ακουστούν. Ώρα έντεκα προσπαθούν να κάνουν ακόμα την τροχαία στη γωνία του Συντάγματος και της οδού Φιλελλήνων. Σε λίγο θα εξαφανιστούν και αυτοί μέσα στη μάζα. Ο όγκος του κόσμου μεγαλώνει όπως ξανοίγονται και τα συνθήματα περισσότερο. Αυτή τη στιγμή κυριαρχεί το “Δημοψήφισμα” και ένα καινούργιο που ακούγεται για πρώτη φορά: “Ο Στρατός με το Λαό”».
26.7 Μεγάλες συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας για τη δολοφονία του Σωτήρη Πέτρουλα και την αναβίωση του αστυνομικού κράτους στη Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Κοζάνη, Φλώρινα, Κατερίνη, Μυτιλήνη, Σάμο (Βαθύ και Καρλόβασι), Χανιά, Γιάννινα, Σύρα, Δράμα κ.α. Ανακοίνωση Κ.Σ. ΔΝΛ «Με τη σημαία του Σωτήρη Πέτρουλα…»
27.7 Απεργία εκατοντάδων σωματείων εργαζόμενων και επαγγελματιών σε πολλές πόλεις. Συμμετοχή άνω του 90% σε Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη, Ελευσίνα. Διαδήλωση και πορεία προς τη Βουλή. Συνέντευξη τύπου της ΕΔΑ. Η. Ηλιού: Ανάθεση της κυβέρνησης στον νόμιμο πρωθυπουργό, αλλιώς άμεσες εκλογές. Συγκέντρωση και πορεία 50.000 στη Θεσσαλονίκη και σε πολλές άλλες πόλεις.
«Μέσα σε ένα σκληρό και σπάνιο λιοπύρι αρχίζει η συγκέντρωση. Ομιλητές επί ομιλητών περνάνε από το βήμα, λέγοντας τα ίδια και τα ίδια, αρχίζουν να κουράζουν τη συγκέντρωση. Τα συνθήματα είναι αδύνατα. Σήμερα η εδαΐτικη “γραμμή” έχει κατεβάσει και τις τελευταίες εφεδρείες της για να συγκρατήσει τη συγκέντρωση σε ορισμένα όρια ησυχίας. […] Οι εργάτες προχωράνε προς την Ομόνοια και από κει στην οδό Πανεπιστημίου, αδιαφορώντας για τις συνεχείς σειρές των “εφόρων” που τους εκλιπαρούν να γυρίσουν πίσω. Αυτοί ήρθαν για να διαδηλώσουν τη θέλησή τους και όχι να μπαφιάσουν από λόγια στην πλατεία της Δημαρχίας.»
2.8 Πολιτικό μνημόσυνο Σωτήρη Πέτρουλα από τη Νεολαία Λαμπράκη στο θέατρο «Παρκ» με ομιλητή τον Μίκη Θεοδωράκη. Πρωτοτραγουδήθηκε το τραγούδι «Σωτήρης Πέτρουλας» του μεγάλου μουσικοσυνθέτη. Τη συγκέντρωση ακολουθεί μεγάλη διαδήλωση ως το Σύνταγμα.
4.8 Καταψήφιση (167 βουλευτές κατά) της κυβέρνησης Νόβα στη Βουλή. Ξενύχτι μεγάλης διαδήλωσης στο Σύνταγμα. Από εδώ και πέρα η νεολαία «στρατοπεδεύει» στον Άγνωστο και στο Σύνταγμα, ιδιαίτερα τις μέρες που συνεδριάζει η Βουλή.
6.8 Ο πρόεδρος της ΕΔΑ Πασαλίδης στα ανάκτορα. Είναι η πρώτη φορά που ηγέτης της ελληνικής Αριστεράς γίνεται δεκτός από Έλληνα βασιλιά. Μεγάλη συγκέντρωση στο κέντρο της Αθήνας και πορεία προς τα γραφεία της ΓΣΕΕ. Εκδηλώσεις πανελλαδικής συμπαράστασης στη διοίκηση της Γενικής Συνομοσπονδίας που απειλείται με έκπτωση βάσει μεθοδευμένης δικαστικής διαδικασίας.
10.8 Ο Στεφανόπουλος καταθέτει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης που είχε λάβει το βράδυ της 8.8. Η αστυνομία χτύπησε διαδήλωση στην Ομόνοια.
12.8 Συγκέντρωση οικοδόμων στο θέατρο «Γκλόρια» Συγκέντρωση ΕΦΕΕ στα Προπύλαια. Πορεία δεκάδων χιλιάδων διαδηλωτών.
«Ο λαός και πάλι πολύς, παρ’ όλο που είναι η τρίτη μεγάλη συγκέντρωση μέσα στην εβδομάδα και φυσικό να υπάρχει μια κούραση. Στην κούραση αυτή βασίζονται όλοι οι αντιδραστικοί, στην κούραση βασίζεται και η γραφειοκρατία για να ησυχάσει από τους διαδηλωτές. […] Στο τέλος των ομιλιών επαναλαμβάνεται η ίδια πορεία και ο ίδιος τρόπος διάλυσης. Σιγά-σιγά καταντάνε λιτανείες οι διαδηλώσεις».
17.8 Μεγάλη συγκέντρωση στο γήπεδο του «Παναθηναϊκού». Πορεία έως την Ομόνοια (οργανωτές ΓΣΕΕ, ΕΦΕΕ, ΔΕΣΠΑ, Δημοκρατικοί Νομικοί κ.ά.).
18.8 Εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Ηλία Τσιριμώκο. Απόφαση της 9ης Ολομέλειας της Κ.Ε. του ΚΚΕ για την πολιτική κρίση.
«Οι χωριάτες, οι ψηφοφόροι κυνηγάνε τους βουλευτές τους στα σπίτια τους, στους δρόμους, στα καφενεία, στα χωριά για να τους εμποδίσουν να προδώσουν».
19.8 Συγκέντρωση στο θέατρο «Γκλόρια», Προπύλαια και γύρω δρόμους. Διαδηλώσεις στο κέντρο της Αθήνας και στο Σύνταγμα. Χτύπησε η αστυνομία• δεκάδες τραυματίες. Ανατροπή της δημοκρατικής διοίκησης της ΓΣΕΕ (με δικαστικό δρόμο).
«Η συγκέντρωση είναι μικρή, στο τέλος όταν έχουν μείνει μερικές εκατοντάδες νεολαίοι στο δρόμο, η αστυνομία αρχίζει την επίθεσή της. Με μια πρωτοφανή βιαιότητα ξυλοκοπούν και ποδοπατούν τους λίγους διαδηλωτές, που συνεχίζουν μέχρι αργά τη νύχτα τις διαδηλώσεις τους».
20.8 Η ΕΔΑ καταγγέλλει τον «πρωθυπουργό του αίματος». Διαδήλωση 50.000 πολιτών στο κέντρο της Αθήνας. Επίθεση αστυνομίας με δακρυγόνα. 160 τραυματίες, 110 συλλήψεις.
«Οι συγκρούσεις πολλαπλασιάζονται μέχρι τις δύο μετά τα μεσάνυχτα. Οι διαδηλωτές αρχίζουν να στήνουν οδοφράγματα σε ολόκληρο το κέντρο της Αθήνας. Ο αθηναϊκός λαός, η αδούλωτη πολιτεία δίνει για άλλη μια φορά το μαχητικό της παρόν. “Δεν θα περάσει ο φασισμός”, έστω και να φορέσει “σοσιαλιστική” μάσκα».
28.8 Έπεσε η κυβέρνηση Τσιριμώκου με 159 ψήφους κατά. Διαδηλώσεις στην πλατεία Συντάγματος. Πολλές απεργίες σε διάφορες πόλεις.
1.9 Συγκαλείται Συμβούλιο του Στέμματος με αποκλεισμό της ΕΔΑ. Συγκέντρωση της ΕΔΑ στον Πειραιά. Πορεία: Προπύλαια-Ομόνοια εναντίον του Συμβουλίου του Στέμματος.
4.9 Δηλώσεις Πασαλίδη. Ζητά υπηρεσιακή κυβέρνηση και άμεσες εκλογές.
5.9 Τη νύχτα «άγνωστοι» ανατίναξαν τη Λέσχη Λαμπράκη στο Μυλοχώρι, συνοριακό χωριό του Κιλκίς.
8.9 Συγκέντρωση ΕΔΑ στο «Γκλόρια» –η μεγαλύτερη των 53 ημερών. Διαδήλωση στην Ομόνοια. Ναυάγησαν οι συνεννοήσεις Παπανδρέου-Κανελλόπουλου για εξεύρεση λύσης. Το Π.Γ. του ΚΚΕ ζητά ελεύθερες εκλογές με απλή αναλογική.
11-12.9 Συγκαλείται στο θέατρο «Διάνα» η 2η σύνοδος του Κ.Σ. ΔΝΛ με την παρουσία πλήθους πολιτικών παραγόντων και ανθρώπων του πνεύματος και της τέχνης. Απόφαση: η υπεράσπιση της Νεολαίας Λαμπράκη από τον κίνδυνο διάλυσής της που μεθοδεύουν οι αυλικοί είναι πάλη για την υπεράσπιση της δημοκρατίας.
17.9 Συγκέντρωση Πανελλήνιας Ένωσης Γυναικών στο «Γκλόρια». Ορκίστηκε η Τρίτη αυλική κυβέρνηση (Στεφανόπουλου). Δεκάδες χιλιάδες εργαζόμενοι διαδηλώνουν στους δρόμους της Αθήνας και στο Σύνταγμα.
19.9 250-300 χιλιάδες στην πανδημοκρατική συγκέντρωση Θεσσαλονίκης με ομιλητή τον Γ. Παπανδρέου.
21.9 Παραίτηση Τούμπα. (Λέγεται ότι αυτό έγινε γιατί δεν ευδοκίμησε η προσπάθειά του να διαλύσει τους Λαμπράκηδες!). Συλλαλητήριο 10.000 καπνοπαραγωγών στις Σέρρες. Συγκεντρώσεις της ΕΔΑ και της ΔΝΛ σε δεκάδες χωριά και πόλεις.
24.9 Παναθηναϊκή συγκέντρωση στο «Γκλόρια». Στη Βουλή η κυβέρνηση Στεφανόπουλου παίρνει ψήφο εμπιστοσύνης (με 152 ψήφους υπέρ).
Τις επόμενες μέρες –και για καιρό– συνεχίζονται σε όλη την Ελλάδα οι λαϊκές κινητοποιήσεις εναντίον της βασιλικής εκτροπής.
Την περιληπτική αποτύπωση των γεγονότων επιμελήθηκε ο Στέφανος Στεφάνου στηριζόμενος στα καθημερινά δημοσιεύματα της Αυγής, από το αρχείο της που φυλάσσεται στα ΑΣΚΙ. Το χρονολόγιο δημοσιεύτηκε στο δεύτερο Δελτίο της ΕΜΙΑΝ, τον Ιούλιο του 2005. Εδώ δημοσιεύεται απόσπασμά του. Η «αφήγηση» είναι από το Χρονικό του Δημήτρη Λιβιεράτου στην έκδοση Ιούλης ’65. Η έκρηξη [Αθήνα, Κομμούνα, 1985].
Δευτέρα 19 Ιουλίου 2010
Συνέντευξη με τον Χριστόφορο Βερναρδάκη
(Απο το ένθετο "Δρόμοι της Ιστορίας", διαδρομή πρώτη: Ιουλιανά 1965, στο Δρόμο της 17ης Ιουλίου 2010, η συνέντευξη υπάρχει και στην ιστοσελίδα του Χριστόφορου Βερναρδάκη)
Τα Ιουλιανά σημείο τομής για τη μετεμφυλιακή ιστορία
Υπάρχει η αίσθηση ότι τα γεγονότα του Ιουλίου 1965 δεν έχουν απασχολήσει ούτε την πολιτική συζήτηση ούτε και την έρευνα στο βαθμό που έπρεπε. Συμφωνείτε, και αν ναι, πως σχολιάζετε αυτήν την αντιμετώπιση;
Είναι γεγονός ότι δεν έχει απασχολήσει έντονα την ιστορική έρευνα, δεν είναι πολλές οι αναφορές που έχουν γίνει. Και πρέπει να ψάξει κανείς αρκετά ώστε να κατανοήσει τα Ιουλιανά και να τα εντάξει σε ένα κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο. Είναι μια απωθημένη ιστορία. Υπάρχει βεβαίως μια αντικειμενική ας πούμε δικαιολογία γι’αυτό. Τα Ιουλιανά βρίσκονται χρονικά ανάμεσα στον εμφύλιο και τη μετεμφυλιακή κατάσταση από τη μια, και στη δικτατορία και τη μεταπολίτευση από την άλλη. Δηλαδή έχουμε δύο πολύ ισχυρά ιστορικά γεγονότα που «υποβαθμίζουν» κατά κάποιο τρόπο αυτό το ενδιάμεσο γεγονός. Παρ’ όλο που τα Ιουλιανά και η δικτατορία έχουν άμεση σχέση. Δεν μπορείς να καταλάβεις τη δικτατορία του ’67 αν δεν μελετήσεις τα Ιουλιανά.
Στη σχετική ιστοριογραφία υπάρχει κάτι το φαινομενικώς περίεργο: από τα Ιουλιανά έχει συγκρατηθεί το κομμάτι της αποστασίας, φωτίζεται δηλαδή μια επιμέρους πλευρά, πολύ σημαντική βέβαια, που έχει να κάνει με την κρίση του αστικού πολιτικού προσωπικού. Η μονομέρεια αυτή εγκαθιδρύθηκε και λόγω του γεγονότος ότι η Αποστασία αποτέλεσε τη γενετήσια πράξη της πολιτικής μυθολογίας του Ανδρέα Παπανδρέου. Στο επίπεδο του κεντρικού πολιτικού λόγου είναι το σημείο όπου εγκαθιδρύεται η αναφορά του Ανδρέα Παπανδρέου απέναντι στο κράτος της Δεξιάς, το σύστημα εξουσίας, το κατεστημένο.
Επομένως, τα Ιουλιανά, πρώτον, πράγματι υποβιβάζονται σχετικά με άλλα ιστορικά γεγονότα, δεύτερον, από τα Ιουλιανά συγκρατείται ένα και μόνο μέρος που είναι η αποστασία, η οποία παραμένει βέβαια ισχυρή στη συλλογική και ιστορική μνήμη, αλλά αποκομμένη από τον περίγυρο των υπόλοιπων γεγονότων.
Αυτό γιατί συμβαίνει κατά τη γνώμη σας;
Προφανώς είναι και θέμα ιδεολογικής ηγεμονίας ως προς το πώς διαβάζεται η ιστορία. Η ιστορία διαβάζεται πολύ «ιδεολογικά» ή έστω πολύ γραμμικά έτσι κι αλλιώς, και στο θέμα των Ιουλιανών ειδικότερα εμφανίζεται η ιδεολογική ηγεμονία μιας γραφειοκρατικής και αμυντικής Αριστεράς ή καλύτερα μιας «αντιδεξιάς» ιδεολογίας. Γιατί; Στην πραγματικότητα στα Ιουλιανά εμφανίζεται για πρώτη ίσως φορά μετεμφυλιακά η εξής αντίφαση: η Αριστερά από τη μια είναι ηττημένη και σε καθεστώς κοινωνικής καταπίεσης και από την άλλη συμπεριφέρεται ως συστημική δύναμη. Δηλαδή για πρώτη φορά μετά τον εμφύλιο πόλεμο, που βγάζει στην παρανομία τον κόσμο της Αριστεράς, εμφανίζεται η Αριστερά ως συστημική δύναμη ενώ ταυτόχρονα είναι αποδιωγμένη και περιθωριοποιημένη.
Από την άλλη, τα πολιτικά και θεωρητικά εργαλεία της Αριστεράς μετά τον εμφύλιο πόλεμο είναι γνωστά, οι θεωρίες της εξάρτησης, ο πολιτικός αμυντισμός, οι θεωρίες του «κόμματος-προτεραιότητα». Κατόπιν έρχεται η δικτατορία και η μεταπολίτευση και έχουμε σκιώδεις μύθους οι οποίοι δεν φωτίζουν τα Ιουλιανά από την πλευρά του τι συνέβη σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, δηλαδή ότι τα Ιουλιανά επαναφέρουν αντικειμενικά και υπό άλλες βεβαίως συνθήκες τη στρατηγική της ρήξης στο προσκήνιο στα πλαίσια μιας αριστερής πολιτικής στρατηγικής.
Τα Ιουλιανά είναι δηλαδή για εσάς σημείο τομής για τη μετεμφυλιακή ιστορία.
Σαφέστατα. Το ότι είναι σημείο τομής φάνηκε άλλωστε με το πραξικόπημα του ’67. Δεν θα είχε γίνει, δεν θα είχε λόγο δηλαδή να γίνει, αν μπορούσε θεωρητικώς να εξασφαλιστεί μια σταδιακή και ευθύγραμμη μετεξέλιξη του πολιτικού συστήματος όπως αυτό είχε οικοδομηθεί μετά τον εμφύλιο. Στην υποθετική αυτή περίπτωση θα είχαμε ένα σταδιακό εκσυγχρονισμό της δομής της εξουσίας. Η μοναρχία θα παρέμενε ως πόλος και πολύ πιθανόν αργότερα να είχε περισσότερο συμβολικό και λιγότερο παρεμβατικό ρόλο, ο ρόλος του στρατού ο οποίος ήταν πάρα πολύ σημαντικός θα είχε παραμείνει και το πολιτικό και κρατικό προσωπικό θα είχε ανανεωθεί με τους όρους των μετεμφυλιακών περίπου αναγκών.
Η δικτατορία του ’67 έγινε για να διασώσει το αστικό καθεστώς, όταν διαφάνηκε πλέον ότι δεν ήταν εφικτή μια σταδιακή και ειρηνική μετεξέλιξη του μετεμφυλιακού συστήματος. Δεν έγινε από τρεις χαζούς ή επίορκους στρατιωτικούς. Έγινε από τρεις ανθρώπους που αντιλαμβανόντουσαν πολύ καλύτερα τα συμφέροντα του αστικού καθεστώτος απ’ ότι τα αντιλαμβάνονταν και το πολιτικό προσωπικό των τότε κομμάτων αλλά και η κορυφή του στρατού που ήταν ενσωματωμένη σε ένα πλαίσιο διαχείρισης νομίζοντας ότι θα εξελιχθεί γραμμικά αυτή η υπόθεση.
Εκείνη τη στιγμή οι τρεις «πρωταίτιοι» και βεβαίως και ο μηχανισμός ο οποίος τους ακολουθεί, είχε ένα πολιτικό στόχο, ένα πολιτικό σχέδιο: το αστικό καθεστώς στην Ελλάδα και αυτή η δομή εξουσίας ακόμα κι αν μετεξελιχτεί, θα πρέπει να μετεξελιχτεί υπό την καθοδήγηση κάποιου πολιτικού κέντρου που λειτουργεί ως εγγυητής μιας «αστικής ομαλότητας», γιατί έτσι όπως πάει θα διαλυθεί.
Τι θα είχε συμβεί αν δεν είχε συμβεί το πραξικόπημα; Πρώτα-πρώτα θα είχαν γίνει οι εκλογές του Μαίου ‘67. Οι εκλογές θα είχαν βγάλει μια κυβέρνηση της Αριστεράς, με τα τότε δεδομένα. Μια κυβέρνηση Αριστεράς, όπου τον πρώτο ρόλο θα έπαιζε ο Ανδρέας Παπανδρέου και η γεννημένη τότε ριζοσπαστική Κεντροαριστερά, που στις τότε συνθήκες φάνταζε ως δυνάμει επαναστατικό μέτωπο με τις «ταξιαρχίες των Λαμπράκηδων», σύμφωνα με τη μυθολογία τότε της άκρας Δεξιάς, αλλά μαζί και με την ΕΔΑ, μαζί με τους διωγμένους, μαζί με το κίνημα του εκδημοκρατισμού το οποίο ήταν βαθύτατο στην ελληνική κοινωνία, και η οποία θα είχε επιφέρει κάτι πολύ απλό αλλά καίριο: θα είχε διαλύσει τη δομή της μετεμφυλιακής εξουσίας, δηλαδή το τρίγωνο μοναρχία-στρατός και αστικό πολιτικό προσωπικό. Αυτό το πολιτικό προσωπικό θα είχε πεταχτεί στην πραγματικότητα στο καλάθι των αχρήστων, η μοναρχία θα είχε και εκλογικώς απονομιμοποιηθεί γιατί η όλη κρίση είχε προκύψει από τις πρακτικες της μοναρχίας και θα έμενε ο στρατός ως αυτόνομο κέντρο, επικίνδυνο βεβαίως για τη νέα κατάσταση αλλά που χωρίς πια ευρύτερες συμμαχίες θα ήταν πολύ δύσκολο πια να αντιδράσει. Ας αφήσουμε δε στην άκρη ότι και ο στρατός την εποχή εκείνη αρχίζει να διαμορφώνει εσωτερικά «κόμματα» και δεν ήταν κάτι το ενιαίο. Αν λοιπόν δεν είχε γίνει η δικτατορία, εκ των πραγμάτων θα είχε διαλυθεί η μετεμφυλιακή δομή της εξουσίας, ξεκινώντας από τα Ιουλιανά.
Τι συνέβη λοιπόν με τα Ιουλιανά;
Στα Ιουλιανά επί της ουσίας συσσωρεύεται όλη αυτή η αντίφαση που υπάρχει στην ελληνική κοινωνία στις αρχές της δεκαετίας του ’60, από τη μια να έχεις ένα αίτημα εκδημοκρατισμού και από την άλλη αυτό το αίτημα, το οποίο σε ένα βαθμό προχωράει μάλιστα, να σκαλώνει σε μια δομή εξουσίας που δεν μπορεί να το ενσωματώσει. Δεν μπορεί να προχωρήσει σε μια νέου τύπου δημοκρατική ενσωμάτωση των μαζών. Και άρα να κάνει αυτό που κάνουν τα τυπικά δυτικά αστικά κράτη της εποχής. Η μεγάλη ήττα για το αστικό πολιτικό σύστημα από την άποψη αυτής της στρατηγικής είναι η σύγκρουση μοναρχίας και κατεστημένου με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή το ’63. Ο Καραμανλής είναι ένα πρόσωπό που έχει μια στρατηγική αστικού εκσυγχρονισμού και προτείνει τότε μια βαθιά συνταγματική αναθεώρηση, την περίφημη «βαθιά τομή». Δηλαδή να προχωρήσει σε βαθιές θεσμικές αλλαγές αλλά και σε πολιτικές αλλαγές οι οποίες στη γενική τους άποψη έτειναν στο να δημιουργηθεί ένα νέο κράτος δικαίου με τις δυνατότητες ενσωμάτωσης των λαϊκών μαζών και των λαϊκών διεκδικήσεων. Τότε ήταν απαραίτητο αυτό για το αστικό πολιτικό σύστημα, γιατί η δεκαετία του ’50, που ήταν δεκαετία καταστολής, είχε ιδεολογικο-πολιτικά εξαντληθεί. Δεν μπορούσε να συνεχιστεί με τον ίδιο τρόπο. Το πολιτικό σύστημα ακυρώνει αυτή τη βαθιά τομή και ο Καραμανλής πηγαίνει στο Παρίσι. Η συνέπεια είναι μια εκλογική νίκη των δυνάμεων του Κέντρου το ‘63, στην πραγματικότητα όμως και σε κοινωνικό επίπεδο μια (έστω και εκλογική) ανασύνθεση του εαμικού μπλοκ. Η κοινωνική και εκλογική βάση που δίνει τη νίκη στο Κέντρο στις εκλογές του ’63 και του ’64 είναι στην πραγματικότητα αυτές οι ηττημένες πλατιές λαϊκές μάζες οι οποίες διεκδικούν μια διαφορετική μοίρα. Γι’ αυτό και η ανασύνθεση αυτή «από τα κάτω» περιθωριοποιεί την επίσημη Αριστερά και «μεταμφιέζεται» σε «Κέντρο».
Από την άλλη μεριά όμως, το Κέντρο βρίσκεται υπό πίεση. Υπάρχει στο πολιτικό προσωπικό του μια αντίφαση. Ή θα ακολουθούσε μια πολιτική σοβαρών κοινωνικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων που θα το έκανε να συγκρουστεί με τη δομή της εξουσίας ή θα ακολουθούσε ένα συμβιβασμό μαζί του που θα κατέληγε σε σύγκρουση με την κοινωνική λαϊκή του βάση.
Ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν είχε το leadership που είχε ο Καραμανλής, ώστε να διαχειριστεί αυτή τη θεμελιώδη αντίφαση. Ήταν αδύναμος πολιτικός αρχηγός, χωρίς μακροπρόθεσμη στρατηγική ούτε το αδιαμφισβήτητο προσωπικό κύρος ώστε να ενσωματώσει, να καθησυχάσει, να ηγεμονεύσει, κ.λπ. Μια τέτοια στρατηγική, μεταπολίτευσης αν θες, έπρεπε να έχει επικεφαλής ένα πολύ ισχυρό πρόσωπο και μια πολύ ισχυρή πολιτική ομάδα. Κάτι τέτοιο δεν ήταν το Κέντρο του 1964. Ενα κομμάτι του ήταν εξαρτημένο από το Παλάτι, ένα άλλο κομμάτι από τα οικονομικά συμφέροντα και ας μην ξεχνάμε ότι είχε δημιουργηθεί πολιτικά ως μια εν δυνάμει εναλλακτική λύση απέναντι στην ΕΡΕ, με το φόβο μήπως οι λαϊκές μάζες κινηθούν ξανά στρατηγικά προς την ΕΔΑ και γενικότερα την Αριστερά.
Ποιος ήταν, κατά τη γνώμη σας, στα Ιουλιανά ο ρόλος του λαϊκού παράγοντα, της νεολαίας, άλλων κοινωνικών ομάδων και ποιος ο ρόλος των πολιτικών δυνάμεων;
Οι συνθήκες του ’60 δεν είναι οι συνθήκες του ’50. Έχουμε ανάκαμψη του μαζικού κινήματος, έχουμε τα πρώτα ισχυρά συνδικάτα, έχουμε πόλεις που αλλάζουν, έχουμε νέα κοινωνικά υποκείμενα. Οι οικοδόμοι, π.χ., έφτασαν στις αρχές της δεκαετίας να αριθμούν περίπου 100-120.000 ανθρώπους, ήταν όλο το αγροτικό προλεταριάτο που έχτισε μια Αθήνα τη δεκαετία του ’60. Έχουμε πια νεολαιίστικα κινήματα, άλλες μορφές συλλογικότητας, άλλες μορφές πληροφόρησης. Έχουμε μεγάλες επενδύσεις στη βιομηχανία, ένα εργατικό δυναμικό που αρχίζει να μορφοποιείται και μια τεράστια κοινωνική κινητικότητα με τη μετανάστευση. Είναι τελείως διαφορετικές οι συνθήκες το Ιούλιο του ’65, άρα και το κοινωνικό υποκείμενο το οποίο λέει αυθόρμητα και ακαθοδήγητα «αυτή η ιστορία δεν πάει άλλο» και προσωποποιεί την κρίση στη μοναρχία.
Το κεντρικό σύνθημα των Ιουλιανών είναι «δεν σε θέλει ο λαός, παρ’ τη μάνα σου και μπρος», το οποίο μπορεί να ακούγεται απολίτικο αλλά με αυτό στην πραγματικότητα τίθεται θέμα καθεστώτος. Έχουμε τεράστιες διαδηλώσεις επί 70 ημέρες, ένα κοινωνικό κίνημα απρόβλεπτο, ακαθοδήγητο και πολύ σκληρό ταυτόχρονα γιατί υπάρχει μια νέα γενιά που είναι πολύ σκληρή και ανένδοτη, και δεν κουβαλάει τις όποιες ψυχολογικές δεσμεύσεις είχαν οι ηττημένοι πατεράδες της, οι οποίοι είναι παρόντες επίσης στους δρόμους. Εκείνη τη στιγμή έχουμε απονομιμοποίηση της μοναρχίας. Το κλειδί είναι αυτό. Τα Ιουλιανά απονομιμοποιούν τη μοναρχία με όρους λαϊκού κινήματος.
Βεβαίως όλα τα επίσημα κομματικά επιτελεία προσπαθούν να διαχειριστούν αυτό το σύνθημα και την κατάσταση. Η περιφρούρηση της ΕΔΑ προσπαθεί να μαζέψει τον κόσμο να μη φωνάζει το σύνθημα αυτό. Αλλά έχει διαρρηχθεί τόσο η ενότητα του πολιτικού προσωπικού όσο και των κομμάτων, διότι δεν περνάει εύκολα αυτό προς τα κάτω, υπάρχουν τεράστιες αντιθέσεις. Άλλωστε είναι η εποχή που και στο χώρο της Αριστεράς εμφανίζονται και μορφοποιούνται νέα ρεύματα, νέες ιδέες, υπάρχει το ρεύμα του μαοϊσμού, του γκεβαρισμού, οι Φίλοι Νέων Χωρών, η ομάδα Πέτρουλα – γίνονται και άλλες διεργασίες σε πολιτικό και πολιτισμικό επίπεδο. Ακόμα και στα επίσημα κείμενα της ΕΔΑ και του παράνομου ΚΚΕ υπάρχουν αναφορές, μήπως έπρεπε να πάμε ένα βήμα παραπέρα και να θέσουμε το θέμα της μοναρχίας εφόσον έχει τεθεί έτσι κι αλλιώς. Αλλά η κεντρική λογική της επίσημης αριστεράς είναι να μην πειραχτεί η μοναρχία και κατ’επέκταση η δομή της μετεμφυλιακής εξουσίας, γιατί είμαστε (ή τουλάχιστον θέλουμε να είμαστε) θεσμική δύναμη. Η επίσημη Αριστερά εκείνη την εποχή εμφανίζεται σαν το καλό παιδί που λέει πρακτικά ότι δεν πρόκειται να ξαναπειράξω το πολιτικό σύστημα, το έκανα το ’44, δεν θα το ξανακάνω, μη φοβάστε από μας.
Παράλληλα όμως, το πολιτικό σύστημα και η δομή της εξουσίας απονομιμοποιούνται. Και η ενότητα των καθεστωτικών πολιτικών δυνάμεων πια δεν είναι δεδομένη. Ένα κομμάτι της Αριστεράς και των συνδικάτων, ίσως πλειοψηφικό, από τα κάτω θέτει το ζήτημα της μοναρχίας. Και υπάρχει και το ρεύμα του Ανδρέα Παπανδρέου το οποίο είναι η μοναδική αναφορά στην κεντρική πολιτική σκηνή που θέτει αυτό το ζήτημα, ως μειοψηφία του Κέντρου. Αυτό το πλαίσιο μας προδιαγράφει το σκηνικό του 1974. Η ριζοσπαστικοποίηση των μαζών που μένει χωρίς πολιτική εκπροσώπηση είτε από την Αριστερά είτε από το Κέντρο, δημιουργεί ένα τεράστιο πολιτικό κενό. Η πολιτική εγγραφή του Ανδρέα Παπανδρέου ως δυνάμει πολιτικού εκπρόσωπου αυτού του μεγάλου κοινωνικού μπλοκ θα εκφραστεί με την ιλιγγιώδη άνοδό του λίγα χρόνια αργότερα.
Η δικτατορία απλώς ανέκοψε αυτήν την τάση. Αυτό που συνέβη το 1974 θα είχε συμβεί στις εκλογές του ’67, με όρους όμως ισχυρού λαϊκού κινήματος, όχι με όρους κεντρικής διαχείρισης και κοινοβουλευτισμού.
Βρίσκετε αναλογίες με το σήμερα;
Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται με τις ίδιες συνθήκες και τους ίδιους όρους. Ισως μια βασική αναλογία είναι το γεγονός ότι έχουμε και σήμερα μια ευρύτερη απονομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος. Αυτό είναι δεδομένο. Και δεν διαφαίνεται επίσης μια λύση ομαλής μετεξέλιξης του πολιτικού συστήματος χωρίς ρήξεις.
Ας προσέξουμε, τι καθιστά «αυτονόητη» τη δικτατορία του ‘67; Μετά τα Ιουλιανά και τη σύγκρουση του Γ. Παπανδρέου με το Παλάτι έχουμε αλλεπάλληλες προσπάθειες κοινοβουλευτικής εξόδου από την κρίση. Έχουμε τις τρεις κυβερνήσεις των αποστατών, την κυβέρνηση Παρασκευόπουλου που ήταν κοινής αποδοχής των δύο μεγάλων κομμάτων, τέλος την κυβέρνηση Κανελλόπουλου που ήταν ο ηττημένος των εκλογών του 1964. Έχουμε επίσης το περίφημο Μνημόνιο Παπανδρέου-Κανελλόπουλου-Βλάχου-Λαμπράκη που υποτίθεται ότι έβαζε τους όρους με τους οποίους θα γίνονταν οι εκλογές του Μαίου 1967 και στο οποίο υπήρχε η δέσμευση ότι δεν θα τεθεί πολιτειακό ζήτημα –άλλη μια απόδειξη ότι είχε τεθεί–, έχουμε τέλος την πρόταση της ΕΔΑ με τα 5 σημεία εξόδου από την κρίση που στην πραγματικότητα ήταν πολύ κοντά στο Μνημόνιο. Όλες οι προσπάθειες κοινοβουλευτικής διεξόδου όμως απέτυχαν, γιατί δεν απαντούσαν στο ζήτημα της απονομιμοποίησης της μοναρχίας που είχε τεθεί. Πώς μπορούσε η μοναρχία ως πόλος εξουσίας να συνεχίσει να υπάρχει μετά τις εκλογές; Η διενέργεια και μόνο των εκλογών ήταν δημοψήφισμα εναντίον της. Γι’ αυτό και υπάρχει και η εξαιρετικής πολιτικής ανάλυσης φράση του Πατακού προς τον Σπαντιδάκη: «τα πραξικοπήματα στρατηγέ μου γίνονται προ των εκλογών. Μετά τις εκλογές είναι πλέον πολύ αργά».
Μια σχετική αναλογία επομένως του σήμερα με το ’65 είναι πρώτον ότι έχουμε μια πολύ μεγάλη απονομιμοποίηση του συστήματος.
Το δεύτερο πράγμα που μοιάζει με τότε είναι μια μεγάλη απονομιμοποίηση του πολιτικού προσωπικού. Δηλαδή δεν διαφαίνεται μια ομαλή διέξοδος με βάση ένα πρόσωπο ή μια πολιτική ομάδα, λείπει αυτή τη στιγμή το πρόγραμμα, η στρατηγική, η εγγύηση, η ηγετική ικανότητα από τη μεριά των αστικών πολιτικών δυνάμεων, λείπει επίσης ένα στοιχειώδες «κοινωνικό συμβόλαιο» με την κοινωνία. Και είναι το ίδιο πρόβλημα που υπήρχε και το ’65 περίπου. Ακόμα και το μετεμφυλιακό κράτος και μέχρι το ’63-’64 διαχειριζόταν ένα είδος «κοινωνικού συμβολαίου», όπως και κάθε εξουσία ακόμα και η πιο αυταρχική, τουλάχιστον με ορισμένα κοινωνικά στρώματα. Από το ’65 έως και την εγκαθίδρυση της δικτατορίας τον Απρίλιο του ’67 δεν διατυπώνεται κανένα «κοινωνικό συμβόλαιο», καμία κοινωνική συμφωνία με μερίδες έστω της ελληνικής κοινωνίας. Σ’αυτό το κενό θα στηριχτεί ο Ανδρέας Παπανδρέου ήδη από την εποχή εκείνη, ώστε να καλύψει λίγα χρόνια αργότερα πολιτικά και κοινωνικά όλο αυτό το κοινωνικό αίτημα που δημιουργήθηκε.
O Χριστόφορος Βερναρδάκης είναι Επίκουρος Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ. Το πεδίο της επιστημονικής του ενασχόλησης εντοπίζεται στο κράτος, το πολιτικό σύστημα και την εκλογική ανάλυση γύρω από τα οποία έχει δημοσιεύσει πολλές εργασίες στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έχει επίσης δημοσιεύσει (σε συνεργασία) τη μονογραφία Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες στην προδικτατορική Ελλάδα. Οι προϋποθέσεις της μεταπολίτευσης (Eξάντας, Aθήνα 1991), ενώ από το 2000 επιμελείται την ετήσια επιστημονική έκδοση Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σαβάλλα, στη σειρά Κοινωνικές Επιστήμες. Είναι μέλος του Δ.Σ. της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης, καθώς και του Δ.Σ. του Ιδρύματος Γληνού.
Τα Ιουλιανά σημείο τομής για τη μετεμφυλιακή ιστορία
Υπάρχει η αίσθηση ότι τα γεγονότα του Ιουλίου 1965 δεν έχουν απασχολήσει ούτε την πολιτική συζήτηση ούτε και την έρευνα στο βαθμό που έπρεπε. Συμφωνείτε, και αν ναι, πως σχολιάζετε αυτήν την αντιμετώπιση;
Είναι γεγονός ότι δεν έχει απασχολήσει έντονα την ιστορική έρευνα, δεν είναι πολλές οι αναφορές που έχουν γίνει. Και πρέπει να ψάξει κανείς αρκετά ώστε να κατανοήσει τα Ιουλιανά και να τα εντάξει σε ένα κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο. Είναι μια απωθημένη ιστορία. Υπάρχει βεβαίως μια αντικειμενική ας πούμε δικαιολογία γι’αυτό. Τα Ιουλιανά βρίσκονται χρονικά ανάμεσα στον εμφύλιο και τη μετεμφυλιακή κατάσταση από τη μια, και στη δικτατορία και τη μεταπολίτευση από την άλλη. Δηλαδή έχουμε δύο πολύ ισχυρά ιστορικά γεγονότα που «υποβαθμίζουν» κατά κάποιο τρόπο αυτό το ενδιάμεσο γεγονός. Παρ’ όλο που τα Ιουλιανά και η δικτατορία έχουν άμεση σχέση. Δεν μπορείς να καταλάβεις τη δικτατορία του ’67 αν δεν μελετήσεις τα Ιουλιανά.
Στη σχετική ιστοριογραφία υπάρχει κάτι το φαινομενικώς περίεργο: από τα Ιουλιανά έχει συγκρατηθεί το κομμάτι της αποστασίας, φωτίζεται δηλαδή μια επιμέρους πλευρά, πολύ σημαντική βέβαια, που έχει να κάνει με την κρίση του αστικού πολιτικού προσωπικού. Η μονομέρεια αυτή εγκαθιδρύθηκε και λόγω του γεγονότος ότι η Αποστασία αποτέλεσε τη γενετήσια πράξη της πολιτικής μυθολογίας του Ανδρέα Παπανδρέου. Στο επίπεδο του κεντρικού πολιτικού λόγου είναι το σημείο όπου εγκαθιδρύεται η αναφορά του Ανδρέα Παπανδρέου απέναντι στο κράτος της Δεξιάς, το σύστημα εξουσίας, το κατεστημένο.
Επομένως, τα Ιουλιανά, πρώτον, πράγματι υποβιβάζονται σχετικά με άλλα ιστορικά γεγονότα, δεύτερον, από τα Ιουλιανά συγκρατείται ένα και μόνο μέρος που είναι η αποστασία, η οποία παραμένει βέβαια ισχυρή στη συλλογική και ιστορική μνήμη, αλλά αποκομμένη από τον περίγυρο των υπόλοιπων γεγονότων.
Αυτό γιατί συμβαίνει κατά τη γνώμη σας;
Προφανώς είναι και θέμα ιδεολογικής ηγεμονίας ως προς το πώς διαβάζεται η ιστορία. Η ιστορία διαβάζεται πολύ «ιδεολογικά» ή έστω πολύ γραμμικά έτσι κι αλλιώς, και στο θέμα των Ιουλιανών ειδικότερα εμφανίζεται η ιδεολογική ηγεμονία μιας γραφειοκρατικής και αμυντικής Αριστεράς ή καλύτερα μιας «αντιδεξιάς» ιδεολογίας. Γιατί; Στην πραγματικότητα στα Ιουλιανά εμφανίζεται για πρώτη ίσως φορά μετεμφυλιακά η εξής αντίφαση: η Αριστερά από τη μια είναι ηττημένη και σε καθεστώς κοινωνικής καταπίεσης και από την άλλη συμπεριφέρεται ως συστημική δύναμη. Δηλαδή για πρώτη φορά μετά τον εμφύλιο πόλεμο, που βγάζει στην παρανομία τον κόσμο της Αριστεράς, εμφανίζεται η Αριστερά ως συστημική δύναμη ενώ ταυτόχρονα είναι αποδιωγμένη και περιθωριοποιημένη.
Από την άλλη, τα πολιτικά και θεωρητικά εργαλεία της Αριστεράς μετά τον εμφύλιο πόλεμο είναι γνωστά, οι θεωρίες της εξάρτησης, ο πολιτικός αμυντισμός, οι θεωρίες του «κόμματος-προτεραιότητα». Κατόπιν έρχεται η δικτατορία και η μεταπολίτευση και έχουμε σκιώδεις μύθους οι οποίοι δεν φωτίζουν τα Ιουλιανά από την πλευρά του τι συνέβη σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, δηλαδή ότι τα Ιουλιανά επαναφέρουν αντικειμενικά και υπό άλλες βεβαίως συνθήκες τη στρατηγική της ρήξης στο προσκήνιο στα πλαίσια μιας αριστερής πολιτικής στρατηγικής.
Τα Ιουλιανά είναι δηλαδή για εσάς σημείο τομής για τη μετεμφυλιακή ιστορία.
Σαφέστατα. Το ότι είναι σημείο τομής φάνηκε άλλωστε με το πραξικόπημα του ’67. Δεν θα είχε γίνει, δεν θα είχε λόγο δηλαδή να γίνει, αν μπορούσε θεωρητικώς να εξασφαλιστεί μια σταδιακή και ευθύγραμμη μετεξέλιξη του πολιτικού συστήματος όπως αυτό είχε οικοδομηθεί μετά τον εμφύλιο. Στην υποθετική αυτή περίπτωση θα είχαμε ένα σταδιακό εκσυγχρονισμό της δομής της εξουσίας. Η μοναρχία θα παρέμενε ως πόλος και πολύ πιθανόν αργότερα να είχε περισσότερο συμβολικό και λιγότερο παρεμβατικό ρόλο, ο ρόλος του στρατού ο οποίος ήταν πάρα πολύ σημαντικός θα είχε παραμείνει και το πολιτικό και κρατικό προσωπικό θα είχε ανανεωθεί με τους όρους των μετεμφυλιακών περίπου αναγκών.
Η δικτατορία του ’67 έγινε για να διασώσει το αστικό καθεστώς, όταν διαφάνηκε πλέον ότι δεν ήταν εφικτή μια σταδιακή και ειρηνική μετεξέλιξη του μετεμφυλιακού συστήματος. Δεν έγινε από τρεις χαζούς ή επίορκους στρατιωτικούς. Έγινε από τρεις ανθρώπους που αντιλαμβανόντουσαν πολύ καλύτερα τα συμφέροντα του αστικού καθεστώτος απ’ ότι τα αντιλαμβάνονταν και το πολιτικό προσωπικό των τότε κομμάτων αλλά και η κορυφή του στρατού που ήταν ενσωματωμένη σε ένα πλαίσιο διαχείρισης νομίζοντας ότι θα εξελιχθεί γραμμικά αυτή η υπόθεση.
Εκείνη τη στιγμή οι τρεις «πρωταίτιοι» και βεβαίως και ο μηχανισμός ο οποίος τους ακολουθεί, είχε ένα πολιτικό στόχο, ένα πολιτικό σχέδιο: το αστικό καθεστώς στην Ελλάδα και αυτή η δομή εξουσίας ακόμα κι αν μετεξελιχτεί, θα πρέπει να μετεξελιχτεί υπό την καθοδήγηση κάποιου πολιτικού κέντρου που λειτουργεί ως εγγυητής μιας «αστικής ομαλότητας», γιατί έτσι όπως πάει θα διαλυθεί.
Τι θα είχε συμβεί αν δεν είχε συμβεί το πραξικόπημα; Πρώτα-πρώτα θα είχαν γίνει οι εκλογές του Μαίου ‘67. Οι εκλογές θα είχαν βγάλει μια κυβέρνηση της Αριστεράς, με τα τότε δεδομένα. Μια κυβέρνηση Αριστεράς, όπου τον πρώτο ρόλο θα έπαιζε ο Ανδρέας Παπανδρέου και η γεννημένη τότε ριζοσπαστική Κεντροαριστερά, που στις τότε συνθήκες φάνταζε ως δυνάμει επαναστατικό μέτωπο με τις «ταξιαρχίες των Λαμπράκηδων», σύμφωνα με τη μυθολογία τότε της άκρας Δεξιάς, αλλά μαζί και με την ΕΔΑ, μαζί με τους διωγμένους, μαζί με το κίνημα του εκδημοκρατισμού το οποίο ήταν βαθύτατο στην ελληνική κοινωνία, και η οποία θα είχε επιφέρει κάτι πολύ απλό αλλά καίριο: θα είχε διαλύσει τη δομή της μετεμφυλιακής εξουσίας, δηλαδή το τρίγωνο μοναρχία-στρατός και αστικό πολιτικό προσωπικό. Αυτό το πολιτικό προσωπικό θα είχε πεταχτεί στην πραγματικότητα στο καλάθι των αχρήστων, η μοναρχία θα είχε και εκλογικώς απονομιμοποιηθεί γιατί η όλη κρίση είχε προκύψει από τις πρακτικες της μοναρχίας και θα έμενε ο στρατός ως αυτόνομο κέντρο, επικίνδυνο βεβαίως για τη νέα κατάσταση αλλά που χωρίς πια ευρύτερες συμμαχίες θα ήταν πολύ δύσκολο πια να αντιδράσει. Ας αφήσουμε δε στην άκρη ότι και ο στρατός την εποχή εκείνη αρχίζει να διαμορφώνει εσωτερικά «κόμματα» και δεν ήταν κάτι το ενιαίο. Αν λοιπόν δεν είχε γίνει η δικτατορία, εκ των πραγμάτων θα είχε διαλυθεί η μετεμφυλιακή δομή της εξουσίας, ξεκινώντας από τα Ιουλιανά.
Τι συνέβη λοιπόν με τα Ιουλιανά;
Στα Ιουλιανά επί της ουσίας συσσωρεύεται όλη αυτή η αντίφαση που υπάρχει στην ελληνική κοινωνία στις αρχές της δεκαετίας του ’60, από τη μια να έχεις ένα αίτημα εκδημοκρατισμού και από την άλλη αυτό το αίτημα, το οποίο σε ένα βαθμό προχωράει μάλιστα, να σκαλώνει σε μια δομή εξουσίας που δεν μπορεί να το ενσωματώσει. Δεν μπορεί να προχωρήσει σε μια νέου τύπου δημοκρατική ενσωμάτωση των μαζών. Και άρα να κάνει αυτό που κάνουν τα τυπικά δυτικά αστικά κράτη της εποχής. Η μεγάλη ήττα για το αστικό πολιτικό σύστημα από την άποψη αυτής της στρατηγικής είναι η σύγκρουση μοναρχίας και κατεστημένου με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή το ’63. Ο Καραμανλής είναι ένα πρόσωπό που έχει μια στρατηγική αστικού εκσυγχρονισμού και προτείνει τότε μια βαθιά συνταγματική αναθεώρηση, την περίφημη «βαθιά τομή». Δηλαδή να προχωρήσει σε βαθιές θεσμικές αλλαγές αλλά και σε πολιτικές αλλαγές οι οποίες στη γενική τους άποψη έτειναν στο να δημιουργηθεί ένα νέο κράτος δικαίου με τις δυνατότητες ενσωμάτωσης των λαϊκών μαζών και των λαϊκών διεκδικήσεων. Τότε ήταν απαραίτητο αυτό για το αστικό πολιτικό σύστημα, γιατί η δεκαετία του ’50, που ήταν δεκαετία καταστολής, είχε ιδεολογικο-πολιτικά εξαντληθεί. Δεν μπορούσε να συνεχιστεί με τον ίδιο τρόπο. Το πολιτικό σύστημα ακυρώνει αυτή τη βαθιά τομή και ο Καραμανλής πηγαίνει στο Παρίσι. Η συνέπεια είναι μια εκλογική νίκη των δυνάμεων του Κέντρου το ‘63, στην πραγματικότητα όμως και σε κοινωνικό επίπεδο μια (έστω και εκλογική) ανασύνθεση του εαμικού μπλοκ. Η κοινωνική και εκλογική βάση που δίνει τη νίκη στο Κέντρο στις εκλογές του ’63 και του ’64 είναι στην πραγματικότητα αυτές οι ηττημένες πλατιές λαϊκές μάζες οι οποίες διεκδικούν μια διαφορετική μοίρα. Γι’ αυτό και η ανασύνθεση αυτή «από τα κάτω» περιθωριοποιεί την επίσημη Αριστερά και «μεταμφιέζεται» σε «Κέντρο».
Από την άλλη μεριά όμως, το Κέντρο βρίσκεται υπό πίεση. Υπάρχει στο πολιτικό προσωπικό του μια αντίφαση. Ή θα ακολουθούσε μια πολιτική σοβαρών κοινωνικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων που θα το έκανε να συγκρουστεί με τη δομή της εξουσίας ή θα ακολουθούσε ένα συμβιβασμό μαζί του που θα κατέληγε σε σύγκρουση με την κοινωνική λαϊκή του βάση.
Ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν είχε το leadership που είχε ο Καραμανλής, ώστε να διαχειριστεί αυτή τη θεμελιώδη αντίφαση. Ήταν αδύναμος πολιτικός αρχηγός, χωρίς μακροπρόθεσμη στρατηγική ούτε το αδιαμφισβήτητο προσωπικό κύρος ώστε να ενσωματώσει, να καθησυχάσει, να ηγεμονεύσει, κ.λπ. Μια τέτοια στρατηγική, μεταπολίτευσης αν θες, έπρεπε να έχει επικεφαλής ένα πολύ ισχυρό πρόσωπο και μια πολύ ισχυρή πολιτική ομάδα. Κάτι τέτοιο δεν ήταν το Κέντρο του 1964. Ενα κομμάτι του ήταν εξαρτημένο από το Παλάτι, ένα άλλο κομμάτι από τα οικονομικά συμφέροντα και ας μην ξεχνάμε ότι είχε δημιουργηθεί πολιτικά ως μια εν δυνάμει εναλλακτική λύση απέναντι στην ΕΡΕ, με το φόβο μήπως οι λαϊκές μάζες κινηθούν ξανά στρατηγικά προς την ΕΔΑ και γενικότερα την Αριστερά.
Ποιος ήταν, κατά τη γνώμη σας, στα Ιουλιανά ο ρόλος του λαϊκού παράγοντα, της νεολαίας, άλλων κοινωνικών ομάδων και ποιος ο ρόλος των πολιτικών δυνάμεων;
Οι συνθήκες του ’60 δεν είναι οι συνθήκες του ’50. Έχουμε ανάκαμψη του μαζικού κινήματος, έχουμε τα πρώτα ισχυρά συνδικάτα, έχουμε πόλεις που αλλάζουν, έχουμε νέα κοινωνικά υποκείμενα. Οι οικοδόμοι, π.χ., έφτασαν στις αρχές της δεκαετίας να αριθμούν περίπου 100-120.000 ανθρώπους, ήταν όλο το αγροτικό προλεταριάτο που έχτισε μια Αθήνα τη δεκαετία του ’60. Έχουμε πια νεολαιίστικα κινήματα, άλλες μορφές συλλογικότητας, άλλες μορφές πληροφόρησης. Έχουμε μεγάλες επενδύσεις στη βιομηχανία, ένα εργατικό δυναμικό που αρχίζει να μορφοποιείται και μια τεράστια κοινωνική κινητικότητα με τη μετανάστευση. Είναι τελείως διαφορετικές οι συνθήκες το Ιούλιο του ’65, άρα και το κοινωνικό υποκείμενο το οποίο λέει αυθόρμητα και ακαθοδήγητα «αυτή η ιστορία δεν πάει άλλο» και προσωποποιεί την κρίση στη μοναρχία.
Το κεντρικό σύνθημα των Ιουλιανών είναι «δεν σε θέλει ο λαός, παρ’ τη μάνα σου και μπρος», το οποίο μπορεί να ακούγεται απολίτικο αλλά με αυτό στην πραγματικότητα τίθεται θέμα καθεστώτος. Έχουμε τεράστιες διαδηλώσεις επί 70 ημέρες, ένα κοινωνικό κίνημα απρόβλεπτο, ακαθοδήγητο και πολύ σκληρό ταυτόχρονα γιατί υπάρχει μια νέα γενιά που είναι πολύ σκληρή και ανένδοτη, και δεν κουβαλάει τις όποιες ψυχολογικές δεσμεύσεις είχαν οι ηττημένοι πατεράδες της, οι οποίοι είναι παρόντες επίσης στους δρόμους. Εκείνη τη στιγμή έχουμε απονομιμοποίηση της μοναρχίας. Το κλειδί είναι αυτό. Τα Ιουλιανά απονομιμοποιούν τη μοναρχία με όρους λαϊκού κινήματος.
Βεβαίως όλα τα επίσημα κομματικά επιτελεία προσπαθούν να διαχειριστούν αυτό το σύνθημα και την κατάσταση. Η περιφρούρηση της ΕΔΑ προσπαθεί να μαζέψει τον κόσμο να μη φωνάζει το σύνθημα αυτό. Αλλά έχει διαρρηχθεί τόσο η ενότητα του πολιτικού προσωπικού όσο και των κομμάτων, διότι δεν περνάει εύκολα αυτό προς τα κάτω, υπάρχουν τεράστιες αντιθέσεις. Άλλωστε είναι η εποχή που και στο χώρο της Αριστεράς εμφανίζονται και μορφοποιούνται νέα ρεύματα, νέες ιδέες, υπάρχει το ρεύμα του μαοϊσμού, του γκεβαρισμού, οι Φίλοι Νέων Χωρών, η ομάδα Πέτρουλα – γίνονται και άλλες διεργασίες σε πολιτικό και πολιτισμικό επίπεδο. Ακόμα και στα επίσημα κείμενα της ΕΔΑ και του παράνομου ΚΚΕ υπάρχουν αναφορές, μήπως έπρεπε να πάμε ένα βήμα παραπέρα και να θέσουμε το θέμα της μοναρχίας εφόσον έχει τεθεί έτσι κι αλλιώς. Αλλά η κεντρική λογική της επίσημης αριστεράς είναι να μην πειραχτεί η μοναρχία και κατ’επέκταση η δομή της μετεμφυλιακής εξουσίας, γιατί είμαστε (ή τουλάχιστον θέλουμε να είμαστε) θεσμική δύναμη. Η επίσημη Αριστερά εκείνη την εποχή εμφανίζεται σαν το καλό παιδί που λέει πρακτικά ότι δεν πρόκειται να ξαναπειράξω το πολιτικό σύστημα, το έκανα το ’44, δεν θα το ξανακάνω, μη φοβάστε από μας.
Παράλληλα όμως, το πολιτικό σύστημα και η δομή της εξουσίας απονομιμοποιούνται. Και η ενότητα των καθεστωτικών πολιτικών δυνάμεων πια δεν είναι δεδομένη. Ένα κομμάτι της Αριστεράς και των συνδικάτων, ίσως πλειοψηφικό, από τα κάτω θέτει το ζήτημα της μοναρχίας. Και υπάρχει και το ρεύμα του Ανδρέα Παπανδρέου το οποίο είναι η μοναδική αναφορά στην κεντρική πολιτική σκηνή που θέτει αυτό το ζήτημα, ως μειοψηφία του Κέντρου. Αυτό το πλαίσιο μας προδιαγράφει το σκηνικό του 1974. Η ριζοσπαστικοποίηση των μαζών που μένει χωρίς πολιτική εκπροσώπηση είτε από την Αριστερά είτε από το Κέντρο, δημιουργεί ένα τεράστιο πολιτικό κενό. Η πολιτική εγγραφή του Ανδρέα Παπανδρέου ως δυνάμει πολιτικού εκπρόσωπου αυτού του μεγάλου κοινωνικού μπλοκ θα εκφραστεί με την ιλιγγιώδη άνοδό του λίγα χρόνια αργότερα.
Η δικτατορία απλώς ανέκοψε αυτήν την τάση. Αυτό που συνέβη το 1974 θα είχε συμβεί στις εκλογές του ’67, με όρους όμως ισχυρού λαϊκού κινήματος, όχι με όρους κεντρικής διαχείρισης και κοινοβουλευτισμού.
Βρίσκετε αναλογίες με το σήμερα;
Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται με τις ίδιες συνθήκες και τους ίδιους όρους. Ισως μια βασική αναλογία είναι το γεγονός ότι έχουμε και σήμερα μια ευρύτερη απονομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος. Αυτό είναι δεδομένο. Και δεν διαφαίνεται επίσης μια λύση ομαλής μετεξέλιξης του πολιτικού συστήματος χωρίς ρήξεις.
Ας προσέξουμε, τι καθιστά «αυτονόητη» τη δικτατορία του ‘67; Μετά τα Ιουλιανά και τη σύγκρουση του Γ. Παπανδρέου με το Παλάτι έχουμε αλλεπάλληλες προσπάθειες κοινοβουλευτικής εξόδου από την κρίση. Έχουμε τις τρεις κυβερνήσεις των αποστατών, την κυβέρνηση Παρασκευόπουλου που ήταν κοινής αποδοχής των δύο μεγάλων κομμάτων, τέλος την κυβέρνηση Κανελλόπουλου που ήταν ο ηττημένος των εκλογών του 1964. Έχουμε επίσης το περίφημο Μνημόνιο Παπανδρέου-Κανελλόπουλου-Βλάχου-Λαμπράκη που υποτίθεται ότι έβαζε τους όρους με τους οποίους θα γίνονταν οι εκλογές του Μαίου 1967 και στο οποίο υπήρχε η δέσμευση ότι δεν θα τεθεί πολιτειακό ζήτημα –άλλη μια απόδειξη ότι είχε τεθεί–, έχουμε τέλος την πρόταση της ΕΔΑ με τα 5 σημεία εξόδου από την κρίση που στην πραγματικότητα ήταν πολύ κοντά στο Μνημόνιο. Όλες οι προσπάθειες κοινοβουλευτικής διεξόδου όμως απέτυχαν, γιατί δεν απαντούσαν στο ζήτημα της απονομιμοποίησης της μοναρχίας που είχε τεθεί. Πώς μπορούσε η μοναρχία ως πόλος εξουσίας να συνεχίσει να υπάρχει μετά τις εκλογές; Η διενέργεια και μόνο των εκλογών ήταν δημοψήφισμα εναντίον της. Γι’ αυτό και υπάρχει και η εξαιρετικής πολιτικής ανάλυσης φράση του Πατακού προς τον Σπαντιδάκη: «τα πραξικοπήματα στρατηγέ μου γίνονται προ των εκλογών. Μετά τις εκλογές είναι πλέον πολύ αργά».
Μια σχετική αναλογία επομένως του σήμερα με το ’65 είναι πρώτον ότι έχουμε μια πολύ μεγάλη απονομιμοποίηση του συστήματος.
Το δεύτερο πράγμα που μοιάζει με τότε είναι μια μεγάλη απονομιμοποίηση του πολιτικού προσωπικού. Δηλαδή δεν διαφαίνεται μια ομαλή διέξοδος με βάση ένα πρόσωπο ή μια πολιτική ομάδα, λείπει αυτή τη στιγμή το πρόγραμμα, η στρατηγική, η εγγύηση, η ηγετική ικανότητα από τη μεριά των αστικών πολιτικών δυνάμεων, λείπει επίσης ένα στοιχειώδες «κοινωνικό συμβόλαιο» με την κοινωνία. Και είναι το ίδιο πρόβλημα που υπήρχε και το ’65 περίπου. Ακόμα και το μετεμφυλιακό κράτος και μέχρι το ’63-’64 διαχειριζόταν ένα είδος «κοινωνικού συμβολαίου», όπως και κάθε εξουσία ακόμα και η πιο αυταρχική, τουλάχιστον με ορισμένα κοινωνικά στρώματα. Από το ’65 έως και την εγκαθίδρυση της δικτατορίας τον Απρίλιο του ’67 δεν διατυπώνεται κανένα «κοινωνικό συμβόλαιο», καμία κοινωνική συμφωνία με μερίδες έστω της ελληνικής κοινωνίας. Σ’αυτό το κενό θα στηριχτεί ο Ανδρέας Παπανδρέου ήδη από την εποχή εκείνη, ώστε να καλύψει λίγα χρόνια αργότερα πολιτικά και κοινωνικά όλο αυτό το κοινωνικό αίτημα που δημιουργήθηκε.
O Χριστόφορος Βερναρδάκης είναι Επίκουρος Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ. Το πεδίο της επιστημονικής του ενασχόλησης εντοπίζεται στο κράτος, το πολιτικό σύστημα και την εκλογική ανάλυση γύρω από τα οποία έχει δημοσιεύσει πολλές εργασίες στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έχει επίσης δημοσιεύσει (σε συνεργασία) τη μονογραφία Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες στην προδικτατορική Ελλάδα. Οι προϋποθέσεις της μεταπολίτευσης (Eξάντας, Aθήνα 1991), ενώ από το 2000 επιμελείται την ετήσια επιστημονική έκδοση Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σαβάλλα, στη σειρά Κοινωνικές Επιστήμες. Είναι μέλος του Δ.Σ. της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης, καθώς και του Δ.Σ. του Ιδρύματος Γληνού.
Συνέντευξη με τον Στέφανο Στεφάνου
(Απο το ένθετο "Δρόμοι της Ιστορίας", διαδρομή πρώτη: Ιουλιανά 1965, στο Δρόμο της 17ης Ιουλίου 2010)
Η δημοκρατική νεολαία είχε πάρει άλλες αποφάσεις
Πώς προέκυψαν τα γεγονότα που έμειναν γνωστά ως Ιουλιανά;
Για να κατανοήσουμε την έκρηξη των Ιουλιανών, διότι νομίζω ότι επρόκειτο για μια έκρηξη, πρέπει να πούμε δυο λόγια για το ποια ήταν η κατάσταση τότε. Μετά τον εμφύλιο υπήρχε στην Ελλάδα μια πολιτική μοναδικότητα για την Ευρώπη. Δηλαδή υπήρχε ένα καθεστώς που είχε μια επιφάνεια κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης του λαού και από κάτω ως υπόβαθρο ένα πλέγμα εμφυλιοπολεμικών νόμων, που όχι μόνο διατηρούνταν η ισχύς τους αλλά συγχρόνως στο διάστημα αυτό συμπληρώνονταν με ερμηνευτικές εγκυκλίους, με νέες παρατάσεις, με προσθήκες νέων περιπτώσεων στις διάφορες απαγορεύσεις που ίσχυαν. Ένα πλέγμα νόμων από τη μία μεριά και ένα παρακράτος από την άλλη, το οποίο ξεπερνούσε και αυτούς τους νόμους. Μια σειρά νεοφασιστικές οργανώσεις, που δρούσαν σε συνεργασία με την αστυνομία, ήταν μέρος των δυνάμεων καταστολής και αυτό βέβαια ορισμένες φορές έφερνε σε αδιέξοδο. Διότι εκτός από την Αριστερά, που τότε εκφράζονταν νόμιμα με το κόμμα της ΕΔΑ και παράνομα με το ΚΚΕ, το οποίο όμως δεν είχε μετά το 1958 οργανώσεις, υπήρχαν και άλλες δυνάμεις οι οποίες ως ένα βαθμό θίγονταν από το καθεστώς αυτό αλλά επιθυμούσαν και να το αλλάξουν στα όρια που έκριναν οι πολιτικές τους προτεραιότητες. Αυτό που ονομάζουμε συνήθως στην Ελλάδα «Κέντρο» με γενέτειρά του το Κόμμα των Φιλελευθέρων, ως ένα βαθμό ασφυκτιούσε μέσα σε αυτό το καθεστώς. Και όταν πια το καθεστώς, μετά από διάφορα πειράματα, στη διάρκεια κυρίως του δεύτερου μισού της δεκαετίας του ’50, αποκάλυψε το πρόσωπό του με τις εκλογές βίας και νοθείας του ’61, η προοπτική της ανάληψης από αστικές φιλελεύθερες δυνάμεις της εξουσίας είχε εξανεμιστεί. Είχαν καταλάβει και αυτοί πια ότι από δω και πέρα η Δεξιά θα ανοίγει και θα κλείνει τα πράγματα όπως το ’61 όπου η τρομοκρατία είχε αρχίσει εις βάρος της Αριστεράς και επεκτάθηκε μετά και στους οπαδούς τους Κέντρου.
Ήταν οι εκλογές, στις οποίες η νεολαία της ΕΔΑ έδωσε δύο θύματα. Τον Στέφανο Βελδεμίρη, μέλος της επιτροπής πόλης της νεολαίας της ΕΔΑ Θεσσαλονίκης και τον Διονύση Κερπινιώτη, στέλεχος της νεολαίας της Πάτρας ο οποίος, φαντάρος ων, την μέρα των εκλογών στην Τρίπολη βρέθηκε «αυτοκτονημένος».
Γι’ αυτό μετά το ’61 υπήρξε ένα κίνημα αμφισβήτησης της ανεξέλεγκτης εξουσίας της Δεξιάς το οποίο βεβαίως το Κέντρο προσπαθούσε να το κρατήσει στα μέτρα του για να αποτελέσει εφαλτήριο προς την εξουσία, η Αριστερά όμως ήθελε να το προχωρήσει προς μια δημοκρατική στροφή, όπως έλεγε τότε.
Σε αυτήν την ιστορία, από το τέλος του ’61 και ως το ’63 αναπτύχθηκε ένα νεολαιίστικο κίνημα ευρύτατο, ενωτικό από άποψη πολιτικών συμμαχιών. Δεν ήταν δηλαδή μόνο η Νεολαία ΕΔΑ αλλά και η ΟΝΕΚ, η νεολαία του Κέντρου, η ΠΕΝ του κόμματος των Προοδευτικών του Μαρκεζίνη ιδιαίτερα, που ποτέ δεν διέσπασε τη συμμαχία της με τις δυνάμεις της νεολαίας της Αριστεράς. Σε αυτό το κίνημα το παρακράτος απάντησε με τη δολοφονία του Λαμπράκη που είχε ως αποτέλεσμα να τεθεί τέρμα στη μονοκρατορία της Δεξιάς και να αναλάβει το Κέντρο την εξουσία.
Αυτή η ιστορία της εξουσίας του Κέντρου είναι μια ιστορία… δακρύων. Το Κέντρο και ιδιαίτερα ο Παπανδρέου προσπαθούσαν να κρατήσουν τα πράγματα σε ένα επίπεδο, η μάζα όμως των οπαδών του Κέντρου συμφωνούσε με τις επιδιώξεις της Αριστεράς για έναν ουσιαστικό δημοκρατικό μετασχηματισμό και αυτό υποχρέωνε τον Παπανδρέου να παίρνει μερικά μέτρα, για τα οποία το Παλάτι, το οποίο ήταν ένα ανεξέλεγκτο στοιχείο της πολιτικής ζωής της χώρας, άρχισε να ανησυχεί.
Αυτό έφερε τη σύγκρουση του Παπανδρέου με το βασιλιά, η οποία έγινε για ένα θέμα που για μια αστική δημοκρατία είναι αφάνταστο. Ένας πρωθυπουργός εκλεγμένος από το λαό να μη μπορεί να παύσει ή να διορίσει έναν υπουργό. Θέλησε να αλλάξει ο Παπανδρέου τον Γαρουφαλιά, ο οποίος ήταν γνωστό μέλος της παλατιανής καμαρίλας, και να τον αντικαταστήσει με τον εαυτό του, να αναλάβει αυτός το υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Υπήρχε τότε και η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, και επειδή ήταν αναμεμειγμένο το όνομα του γιού του Αντρέα Παπαντρέου, ο βασιλιάς επέμενε να μην αναλάβει για να μην κατηγορηθεί ότι πάει να καλύψει το γιό του.
Αντηλλάγησαν τρεις επιστολές και στο τέλος ο Παπανδρέου κατέθεσε την παραίτησή του η οποία όχι μόνο έγινε δεκτή αλλά ο βασιλιάς είχε ήδη σχηματίσει την κυβέρνηση που ήταν από τα σπλάχνα της Ένωσης Κέντρου με επικεφαλής τον πρόεδρο της Βουλής Νόβα και στελέχη της κυβέρνησης όπως ο Μητσοτάκης που είχε το κρίσιμο υπουργείο του Συντονισμού.
Ποια ήταν η αντίδραση σε αυτήν τη μεθόδευση;
Αυτό προκάλεσε την άμεση αντίδραση του κόσμου. Το ίδιο βράδι γέμισε η Αθήνα διαδηλωτές. Κινητοποιήθηκε και η ΕΔΑ αλλά και οι οπαδοί του Κέντρου. Αυτή η ιστορία ώθησε σε μια κατά μέτωπον σύγκρουση με την αστυνομία, με τις δυνάμεις καταστολής. Και είχε το αποτέλεσμα αυτό που ξέρουμε στις 21 Ιουλίου να σκοτωθεί ο Σωτήρης Πέτρουλας, να έχουμε 100 τραυματίες, κ.λπ.
Επί 70 μέρες έγιναν εκατοντάδες συγκεντρώσεις σε όλη την Ελλάδα μεγάλες και μαζικές. Η Αθήνα επί 70 μέρες δονούνταν από καθημερινά συλλαλητήρια τα οποία στην αρχή έφταναν μέχρι την Παλιά Βουλή και μετά μέχρι το Σύνταγμα. Ιδιαίτερα όταν γίνονταν οι επανειλημμένες ψηφοφορίες των διαδοχικών κυβερνήσεων, που είχαν όλες επικεφαλής στελέχη της Ένωσης Κέντρου (Νόβας, Τσιριμώκος, Στεφανόπουλος) που πριν ήταν με τον Παπανδρέου.
Οι κινητοποιήσεις συνδυάζονταν με εργατικούς αγώνες, με αγροτικά συλλαλητήρια όπου χωριά κατέβαιναν στις πόλεις για να διαδηλώσουν κατά της αυλικής εκτροπής όπως είχαμε και μεγάλες απεργίες. Υπάρχει μια εικόνα της Πανεπιστημίου πιο άδειας από ποτέ. Μεγάλες απεργίες με συμμετοχή των σωματείων που έπαιρναν πρωτοβουλίες, διάφοροι φορείς που συγκροτούνταν ad hoc, νομικοί, κ.λπ. Επίσης κυριαρχούσαν οι φοιτητές που ήταν τρία χρόνια στο δρόμο. Υπήρχε τότε ένα εκπαιδευτικό κίνημα συνεχές, οξύτατο και αιχμή του δόρατος. Πάντα οι φοιτητές παίρνουν πρωτοβουλίες και για αντικειμενικούς λόγους αλλά αυτή η συνέχεια που κράτησε μέχρι τη δικτατορία είναι κάτι που δεν έχει απασχολήσει πολύ τους αναλυτές της σύγχρονης πολιτικής ιστορίας.
Ποια ήταν τα αιτήματα του κινήματος;
Μέσα σε αυτές τις ημέρες που το βασικό ήταν το πολιτικό αίτημα να αποκατασταθεί η «συνταγματική τάξη», υπήρχαν και άλλα αιτήματα, τα οποία προηγουμένως είχαν πολιτικοποιήσει τις μάζες των φοιτητών από δύο πλευρές. Αποκαλύπτοντας την έλλειψη βούλησης της πολιτικής ελίτ που κυβερνούσε, της Δεξιάς, να λύσει το πρόβλημά τους και από την άλλη διότι κατά τη διάρκεια της διεκδίκησης έπεφτε ξύλο. Η καταστολή οδηγεί σε μια πολιτικοποίηση διότι δίπλα στο «να καταργηθεί το έβδομο έτος» αρχίζεις να φωνάζεις «κάτω οι μπάτσοι», «κάτω η τρομοκρατία». Αυτή είναι μια διαδικασία που έγινε το 1962. Όλα αυτά τα αιτήματα που διατυπώθηκαν τότε, 1-1-4, 15%, πορείες ειρήνης κ.λπ. ξεκίνησαν από τη διεκδίκηση φοιτητικού εισιτηρίου, της μείωσης του κόστους των συγγραμμάτων, των διδάκτρων κ.λπ. Απέναντι σε αυτά είχε απαντήσει ο Παπανδρέου με το φάντασμα της δωρεάν παιδείας, που δεν υπήρξε ποτέ δωρεάν, απλώς καταργήθηκαν τα δίδακτρα.
Αξιοπρόσεχτο στοιχείο των «Ιουλιανών» υπήρξε η έφεση της νεολαίας και το πολιτικό της κριτήριο το οποίο πάντα προχώρησε πέρα από την κόκκινη γραμμή, όπως λέμε τώρα, των κομμάτων των αντιμοναρχικών και των αντιδεξιών, της ΕΔΑ και του Κέντρου, τα οποία κατά καιρούς θύμιζαν ότι δεν έθεταν πολιτειακό ζήτημα ενώ οι μάζες έθεταν σαφώς πολιτειακό ζήτημα όταν φώναζαν αντιμοναρχικά συνθήματα όπως «δεν σε θέλει ο λαός, παρ’ τη μάνα σου και μπρος», «η Αυλή οικόπεδο» και άλλα τέτοια που κυριαρχούσαν.
Ποια ήταν η δράση της νεολαίας κατά τη διάρκεια των Ιουλιανών;
Η κυρίαρχη παρουσία της νεολαίας στα πολιτικά πράγματα κορυφώθηκε αυτές τις 70 μέρες. Και σε αυτήν την ιστορία η αριστερή νεολαία μπορεί να καυχηθεί ότι έδειξε πρώτη το δρόμο. Και δεν ήταν μόνο η κύρια πλευρά της, ο μεγάλος όγκος της που ακολουθούσε τη γραμμή του κόμματος, του «έξω» και «εδώ». Ήταν και οι «αποκλίσεις», οι οποίες έπαιξαν το ρόλο τους σε αυτήν την ιστορία των αντιαυλικών συνθημάτων που έθεταν στην ουσία καθεστωτικό ζήτημα. Δεν ήταν μόνο το ότι οι ίδιοι οι νεολαίοι της ΕΔΑ, οι Λαμπράκηδες κ.λπ. το ήθελε η καρδούλα τους να το πούνε, ήταν και το ότι υφίσταντο και μια πίεση από τα πλάγιά τους. Και αυτή η περίοδος είναι αξιοσημείωτη και για αυτό το πράγμα, το ότι ποτέ δεν διασπάστηκε μια διαδήλωση. Η μάχη δόθηκε από όλον τον κόσμο, μαζί με τους κεντρώους αλλά προπαντός στον πυρήνα ήταν ενωμένοι οι αριστεροί. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν ο Πέτρουλας που ήταν έτοιμος να φύγει από τη νεολαία της ΕΔΑ, είχε δεχτεί μομφή κ.λπ., σκοτώθηκε, δίπλα του έπαθε ρήξη σπληνός ο Αντρέας ο Λεντάκης που ήταν μέλος της ηγεσίας των Λαμπράκηδων. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό το οποίο θέλω να το τονίσω, γιατί ίσως κάτι λέει για σήμερα.
Μετά τη δολοφονία του Πέτρουλα δημιουργήθηκε η ΠΑΝΔΗΚ (Πανσπουδαστική Δημοκρατική Κίνηση) η οποία ήταν μια πολιτική κίνηση, που είχε και συνδικαλιστικό χαρακτήρα, μιας αποκλίνουσας μερίδας που ως ένα βαθμό εμπνέονταν από το παράδειγμα της Κίνας αλλά δεν συνδέθηκε ποτέ οργανικά με τους ανθρώπους που εξέφραζαν εδώ ως ένα βαθμό αυτήν την άποψη.
Μια συσπείρωση που ζητούσε αποφασιστικότερη δράση, αριστερότερη πολιτική. Ήταν κυρίως ζήτημα ψυχοσύνθεσης, αντίληψης, παραπάνω διάθεσης από τους υπόλοιπους που ακολουθούσαν το κόμμα. Ήταν μαζική ιδιαίτερα σε ορισμένες σχολές όπως η Ανωτάτη Εμπορική, απ’ όπου ήταν ο Πέτρουλας και ο Μάκης ο Παπούλιας και η Ανωτάτη Βιομηχανική. Οι άλλες αριστερίστικες, όπως τις λέγαμε τότε, αποκλίσεις από τη γραμμή της ΕΔΑ κυρίως συγκεντρώνονταν γύρω από την κίνηση της Αναγέννησης ή τους Φίλους Νέων Χωρών. Πρέπει όμως να τονιστεί ότι αυτά τα παιδιά κατέβαιναν πάντα όλα μαζί. Μάλωναν, τσακώνονταν αλλά στο δρόμο ήταν μαζί πάντα.
Είχε συνειδητοποιηθεί τότε ο βαρύνων ρόλος της νεολαίας;
Ο Ζαν Μεϋνώ, γνωστός γάλλος διανοούμενος, είδε μερικά πράγματα που δεν τα είδε ίσως κανένας στην Ελλάδα τότε. Μπορεί να τα είδαν οι Αμερικάνοι. Μπορεί να τα είδαν οι αυλικοί. Μπορεί να τα είδαν αυτοί που κέρδισαν το πραξικόπημα και προπαντός αυτοί που οργάνωσαν τη δικτατορία.
Όταν έγινε η δικτατορία πολλοί είπαν ότι έγινε από το φόβο της ανασύνταξης των κομμουνιστικών δυνάμεων, άλλοι έλεγαν για τον Ανδρέα Παπανδρέου κ.λπ. Ο Μεϋνώ χτύπησε στο κέντρο. Έγραψε το παρακάτω απόσπασμα στο βιβλίο του Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα (Α΄ τόμος, σ. 564-565):
«Τον μεγαλύτερο ωστόσο νεωτερισμό στην πολιτική ζωή της χώρας αποτελεί η συμμετοχή της νεολαίας στις λαϊκές αυτές εκδηλώσεις κατά τρόπο μάλιστα που φαίνεται να αποκλείει την επιβίωση των παλαιών ταμπού που είχε κληροδοτήσει ο εμφύλιος πόλεμος […] οι νέοι της Ελλάδος θα επιδιώξουν να αποσπάσουν από τα χέρια των ξένων τις τύχες της πατρίδας τους και να τις πάρουν στα δικά τους. Και από τη σκοπιά αυτή οι εύθραυστοι και συγκεχυμένοι ακόμη δεσμοί, που σφυρηλατήθηκαν κατά τη διάρκεια των καθημερινών σχεδόν εκδηλώσεων των τελευταίων μηνών, μπορούν τελικά να αποτελέσουν το προζύμι για ένα φωτεινότερο εθνικό μέλλον. Η απίστευτη χυδαιότητα των επιθέσεων που εξαπολύουν σήμερα οι κύκλοι του κοινωνικού συντηρητισμού κατά της νεολαίας αυτής δίνει μια ένδειξη του φόβου που τους προκαλεί με την ψυχική της ανάταση και την αγωνιστικότητά της».
Ήθελε να δείξει ότι η δημοκρατική νεολαία είχε πάρει άλλες αποφάσεις από τους παλιούς. Είχε αποφασίσει και με μια ενωτική δράση να τελειώνει με αυτήν την ιστορία, να γίνει αφεντικό της χώρας της. Και ήταν φυσικό να έχει και λιγότερες φοβίες, λιγότερες αναστολές διότι η προηγούμενη γενιά είχε υποστεί τον εμφύλιο πόλεμο, δύσκολα πράγματα. Αυτό είναι αποτέλεσμα και κάποιων αντικειμενικών αλλαγών. Από το 1962-1963 έχουμε μια μαζικοποίηση των πανεπιστημίων με αλματώδη ρυθμό. Και αυτή η αύξηση οφείλεται κυρίως από επαρχιώτες που είναι σε μεγάλο ποσοστό τους παιδιά αριστερών οικογενειών που θέλουν να τα διώξουν από το χωριό για να μην υφίστανται εκεί την ιστορία των περιχαρακώσεων και των διωγμών.
Το ότι μετά το ’62-’63 κυριαρχεί το φοιτητικό στοιχείο δεν είναι άμοιρο και του αριθμού του. Είναι πολλαπλάσιος αριθμός συγκριτικά με 8-10 χρόνια νωρίτερα. Έγιναν νέα πανεπιστήμια, στην Πάτρα, στα Γιάννενα, νέες σχολές.
Ένα από τα συνθήματα στην περίοδο του 1-1-4 και του 15% ήταν «δεν μας χωρούν τα καφενεία». Δεν τους χωρούσαν οι αίθουσες διδασκαλίας και πήγαιναν στα καφενεία. Ή το σύνθημα «μάθημα στο Μον Παρνές», το οποίο ήταν και αιχμή στην πολιτική του Καραμανλή που έφτιαχνε καζίνα αλλά και αναδείκνυε το πρόβλημα του χώρου. Νοικιάζονταν δωμάτια, σάλες, δεν χωρούσαν στις αίθουσες.
Ποιο ήταν το κλίμα των ημερών και οι μορφές κινητοποίησης; Υπήρξαν νέα πράγματα που γεννήθηκαν σε εκείνες τις 70 ημέρες;
Υπήρξε το ξενύχτι έξω από τη Βουλή. Αυτό δεν είχε γίνει ποτέ ως τότε. Μετά την ιστορία με τον Πέτρουλα, κάναν και αυτοί πίσω. Πριν δεν φτάναμε στη Βουλή. Με μάχες μεταφέραμε τη διαδήλωση δρόμο-δρόμο. Φεύγαμε, πίναμε έναν καφέ και επιστρέφαμε. Ήταν μια συνεχής κινητοποίηση με τις εξάρσεις της και τις καμπές της βέβαια. Μια συνεχής κινητοποίηση από διάφορες δυνάμεις, συνδικαλιστικές, φοιτητικές, εκπαιδευτικές, καλλιτεχνικές. Γίνονταν απεργίες κ.λπ. Οι κοινωνικές δυνάμεις που κινητοποιούνταν ήταν ποικίλες. Κυριαρχεί όμως νομίζω ο ρόλος της νεολαίας. Είναι εμφανής η παρουσία της και ο ρόλος της. Και όχι μόνο ως πλειονότητα ή μια συμπαγής μάζα που βάζει τη σφραγίδα της σε αυτά τα πράγματα αλλά και ως νοοτροπία. Άλλου είδους νοοτροπία από τις παλιότερες κινητοποιήσεις. Ήταν περισσότερο ελεγχόμενες οι άλλες, ξέρεις τα κόμματα κουράζονται καμιά φορά, πρέπει να κοιμηθούν τα στελέχη τους, ενώ οι νεολαίοι ανάβουν και κανένα βαρέλι.
Υπήρξαν και τέτοια πράγματα τον Αύγουστο κάποια νύχτα, στα Χαυτεία και στην Πατησίων, υπήρξαν κάδοι με φωτιά. Και έγινε ζήτημα φοβερό: Νά τι θέλουν να κάνουν! Θα κάψουν την Αθήνα!
Για τις δυνάμεις της εξουσίας τότε αυτά τα πράγματα είχαν μεγάλη σημασία. Βρίσκονταν σε καινούργια πράγματα μπροστά που δεν ήξεραν πώς να τα χειριστούν. Η Ελένη Βλάχου εκτέθηκε. Στην Καθημερινή έγραψε ένα σημείωμα όπου αποκαλούσε τους νεολαίους «αρουραίους της Ομόνοιας» και καλούσε να ανοίξουν τα σφαιριστήρια, για να τελειώσουν οι διαδηλώσεις. Μυαλό που είχε τότε! Μετά, στη δικτατορία όμως κράτησε συνεπή στάση.
Πάντως μέσα στην περίοδο των Ιουλιανών ξαναπαίρνει φόρα το πρώτο σύνθημα, το 1-1-4 το οποίο ήταν η υπόσχεση ότι θα τηρηθεί το ακροτελεύτιο άρθρο του Συντάγματος που αφιερώνει την τήρηση αυτή στους Έλληνες πολίτες. Από αίτημα προς την εξουσία γίνεται σύνθημα αυτοπραγμάτωσης. Μπορεί να μην ήταν φανερό αυτό τότε, όμως υπάρχουν ορισμένες διεργασίες που γίνονται στο μυαλό του ανθρώπου χωρίς να το συνειδητοποιεί πλήρως. Όπως το 15%. Δεν είναι ένα απλό αίτημα να αυξηθούν τα κονδύλια. Είναι ένας υπερδιπλασιασμός των κονδυλίων που σημαίνει ανατροπή του τρόπου κατάρτισης του προϋπολογισμού. Από πού θα τα πάρουν αυτά; Από τα ντουφέκια, από την καταστολή, από το πελατειακό κράτος.
Όλα αυτά συγκλίνουν σε ένα άλλο πολιτιστικό αίτημα. Μια ζωή άλλου επιπέδου πια. Με ευρύτερη μόρφωση, άλλου είδους σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και προπάντων άλλου είδους σχέσεις με τους άλλους λαούς.
Ο Στέφανος Στεφάνου γεννήθηκε στο Σουφλί το 1926 και στρατεύθηκε στο αριστερό κίνημα από την εφηβεία του, το 1941 ως μέλος της ΟΚΝΕ, της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ. Το 1946 καταδικάστηκε με το Γ΄ Ψήφισμα, φυλακίστηκε και κατόπιν εκτοπίστηκε ως το 1962. Από εκείνη την περίοδο ως τη δικτατορία ήταν ενταγμένος στην ΕΔΑ ως μέλος των κεντρικών οργάνων της Νεολαίας ΕΔΑ και της Νεολαίας Λαμπράκη. Την περίοδο των Ιουλιανών ήταν μέλος του προεδρείου και της Γραμματείας της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη. Στη διάρκεια της δικτατορίας κρατήθηκε για 4 χρόνια στους τόπους εξορίας. Είναι συγγραφέας και επιμελητής (με τον Ζήσιμο Συνοδινό) του τόμου, Τα Αρχεία της ΕΜΙΑΝ – Γενικό Ευρετήριο, Αθήνα, ΕΜΙΑΝ, 2010.
Η δημοκρατική νεολαία είχε πάρει άλλες αποφάσεις
Πώς προέκυψαν τα γεγονότα που έμειναν γνωστά ως Ιουλιανά;
Για να κατανοήσουμε την έκρηξη των Ιουλιανών, διότι νομίζω ότι επρόκειτο για μια έκρηξη, πρέπει να πούμε δυο λόγια για το ποια ήταν η κατάσταση τότε. Μετά τον εμφύλιο υπήρχε στην Ελλάδα μια πολιτική μοναδικότητα για την Ευρώπη. Δηλαδή υπήρχε ένα καθεστώς που είχε μια επιφάνεια κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης του λαού και από κάτω ως υπόβαθρο ένα πλέγμα εμφυλιοπολεμικών νόμων, που όχι μόνο διατηρούνταν η ισχύς τους αλλά συγχρόνως στο διάστημα αυτό συμπληρώνονταν με ερμηνευτικές εγκυκλίους, με νέες παρατάσεις, με προσθήκες νέων περιπτώσεων στις διάφορες απαγορεύσεις που ίσχυαν. Ένα πλέγμα νόμων από τη μία μεριά και ένα παρακράτος από την άλλη, το οποίο ξεπερνούσε και αυτούς τους νόμους. Μια σειρά νεοφασιστικές οργανώσεις, που δρούσαν σε συνεργασία με την αστυνομία, ήταν μέρος των δυνάμεων καταστολής και αυτό βέβαια ορισμένες φορές έφερνε σε αδιέξοδο. Διότι εκτός από την Αριστερά, που τότε εκφράζονταν νόμιμα με το κόμμα της ΕΔΑ και παράνομα με το ΚΚΕ, το οποίο όμως δεν είχε μετά το 1958 οργανώσεις, υπήρχαν και άλλες δυνάμεις οι οποίες ως ένα βαθμό θίγονταν από το καθεστώς αυτό αλλά επιθυμούσαν και να το αλλάξουν στα όρια που έκριναν οι πολιτικές τους προτεραιότητες. Αυτό που ονομάζουμε συνήθως στην Ελλάδα «Κέντρο» με γενέτειρά του το Κόμμα των Φιλελευθέρων, ως ένα βαθμό ασφυκτιούσε μέσα σε αυτό το καθεστώς. Και όταν πια το καθεστώς, μετά από διάφορα πειράματα, στη διάρκεια κυρίως του δεύτερου μισού της δεκαετίας του ’50, αποκάλυψε το πρόσωπό του με τις εκλογές βίας και νοθείας του ’61, η προοπτική της ανάληψης από αστικές φιλελεύθερες δυνάμεις της εξουσίας είχε εξανεμιστεί. Είχαν καταλάβει και αυτοί πια ότι από δω και πέρα η Δεξιά θα ανοίγει και θα κλείνει τα πράγματα όπως το ’61 όπου η τρομοκρατία είχε αρχίσει εις βάρος της Αριστεράς και επεκτάθηκε μετά και στους οπαδούς τους Κέντρου.
Ήταν οι εκλογές, στις οποίες η νεολαία της ΕΔΑ έδωσε δύο θύματα. Τον Στέφανο Βελδεμίρη, μέλος της επιτροπής πόλης της νεολαίας της ΕΔΑ Θεσσαλονίκης και τον Διονύση Κερπινιώτη, στέλεχος της νεολαίας της Πάτρας ο οποίος, φαντάρος ων, την μέρα των εκλογών στην Τρίπολη βρέθηκε «αυτοκτονημένος».
Γι’ αυτό μετά το ’61 υπήρξε ένα κίνημα αμφισβήτησης της ανεξέλεγκτης εξουσίας της Δεξιάς το οποίο βεβαίως το Κέντρο προσπαθούσε να το κρατήσει στα μέτρα του για να αποτελέσει εφαλτήριο προς την εξουσία, η Αριστερά όμως ήθελε να το προχωρήσει προς μια δημοκρατική στροφή, όπως έλεγε τότε.
Σε αυτήν την ιστορία, από το τέλος του ’61 και ως το ’63 αναπτύχθηκε ένα νεολαιίστικο κίνημα ευρύτατο, ενωτικό από άποψη πολιτικών συμμαχιών. Δεν ήταν δηλαδή μόνο η Νεολαία ΕΔΑ αλλά και η ΟΝΕΚ, η νεολαία του Κέντρου, η ΠΕΝ του κόμματος των Προοδευτικών του Μαρκεζίνη ιδιαίτερα, που ποτέ δεν διέσπασε τη συμμαχία της με τις δυνάμεις της νεολαίας της Αριστεράς. Σε αυτό το κίνημα το παρακράτος απάντησε με τη δολοφονία του Λαμπράκη που είχε ως αποτέλεσμα να τεθεί τέρμα στη μονοκρατορία της Δεξιάς και να αναλάβει το Κέντρο την εξουσία.
Αυτή η ιστορία της εξουσίας του Κέντρου είναι μια ιστορία… δακρύων. Το Κέντρο και ιδιαίτερα ο Παπανδρέου προσπαθούσαν να κρατήσουν τα πράγματα σε ένα επίπεδο, η μάζα όμως των οπαδών του Κέντρου συμφωνούσε με τις επιδιώξεις της Αριστεράς για έναν ουσιαστικό δημοκρατικό μετασχηματισμό και αυτό υποχρέωνε τον Παπανδρέου να παίρνει μερικά μέτρα, για τα οποία το Παλάτι, το οποίο ήταν ένα ανεξέλεγκτο στοιχείο της πολιτικής ζωής της χώρας, άρχισε να ανησυχεί.
Αυτό έφερε τη σύγκρουση του Παπανδρέου με το βασιλιά, η οποία έγινε για ένα θέμα που για μια αστική δημοκρατία είναι αφάνταστο. Ένας πρωθυπουργός εκλεγμένος από το λαό να μη μπορεί να παύσει ή να διορίσει έναν υπουργό. Θέλησε να αλλάξει ο Παπανδρέου τον Γαρουφαλιά, ο οποίος ήταν γνωστό μέλος της παλατιανής καμαρίλας, και να τον αντικαταστήσει με τον εαυτό του, να αναλάβει αυτός το υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Υπήρχε τότε και η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, και επειδή ήταν αναμεμειγμένο το όνομα του γιού του Αντρέα Παπαντρέου, ο βασιλιάς επέμενε να μην αναλάβει για να μην κατηγορηθεί ότι πάει να καλύψει το γιό του.
Αντηλλάγησαν τρεις επιστολές και στο τέλος ο Παπανδρέου κατέθεσε την παραίτησή του η οποία όχι μόνο έγινε δεκτή αλλά ο βασιλιάς είχε ήδη σχηματίσει την κυβέρνηση που ήταν από τα σπλάχνα της Ένωσης Κέντρου με επικεφαλής τον πρόεδρο της Βουλής Νόβα και στελέχη της κυβέρνησης όπως ο Μητσοτάκης που είχε το κρίσιμο υπουργείο του Συντονισμού.
Ποια ήταν η αντίδραση σε αυτήν τη μεθόδευση;
Αυτό προκάλεσε την άμεση αντίδραση του κόσμου. Το ίδιο βράδι γέμισε η Αθήνα διαδηλωτές. Κινητοποιήθηκε και η ΕΔΑ αλλά και οι οπαδοί του Κέντρου. Αυτή η ιστορία ώθησε σε μια κατά μέτωπον σύγκρουση με την αστυνομία, με τις δυνάμεις καταστολής. Και είχε το αποτέλεσμα αυτό που ξέρουμε στις 21 Ιουλίου να σκοτωθεί ο Σωτήρης Πέτρουλας, να έχουμε 100 τραυματίες, κ.λπ.
Επί 70 μέρες έγιναν εκατοντάδες συγκεντρώσεις σε όλη την Ελλάδα μεγάλες και μαζικές. Η Αθήνα επί 70 μέρες δονούνταν από καθημερινά συλλαλητήρια τα οποία στην αρχή έφταναν μέχρι την Παλιά Βουλή και μετά μέχρι το Σύνταγμα. Ιδιαίτερα όταν γίνονταν οι επανειλημμένες ψηφοφορίες των διαδοχικών κυβερνήσεων, που είχαν όλες επικεφαλής στελέχη της Ένωσης Κέντρου (Νόβας, Τσιριμώκος, Στεφανόπουλος) που πριν ήταν με τον Παπανδρέου.
Οι κινητοποιήσεις συνδυάζονταν με εργατικούς αγώνες, με αγροτικά συλλαλητήρια όπου χωριά κατέβαιναν στις πόλεις για να διαδηλώσουν κατά της αυλικής εκτροπής όπως είχαμε και μεγάλες απεργίες. Υπάρχει μια εικόνα της Πανεπιστημίου πιο άδειας από ποτέ. Μεγάλες απεργίες με συμμετοχή των σωματείων που έπαιρναν πρωτοβουλίες, διάφοροι φορείς που συγκροτούνταν ad hoc, νομικοί, κ.λπ. Επίσης κυριαρχούσαν οι φοιτητές που ήταν τρία χρόνια στο δρόμο. Υπήρχε τότε ένα εκπαιδευτικό κίνημα συνεχές, οξύτατο και αιχμή του δόρατος. Πάντα οι φοιτητές παίρνουν πρωτοβουλίες και για αντικειμενικούς λόγους αλλά αυτή η συνέχεια που κράτησε μέχρι τη δικτατορία είναι κάτι που δεν έχει απασχολήσει πολύ τους αναλυτές της σύγχρονης πολιτικής ιστορίας.
Ποια ήταν τα αιτήματα του κινήματος;
Μέσα σε αυτές τις ημέρες που το βασικό ήταν το πολιτικό αίτημα να αποκατασταθεί η «συνταγματική τάξη», υπήρχαν και άλλα αιτήματα, τα οποία προηγουμένως είχαν πολιτικοποιήσει τις μάζες των φοιτητών από δύο πλευρές. Αποκαλύπτοντας την έλλειψη βούλησης της πολιτικής ελίτ που κυβερνούσε, της Δεξιάς, να λύσει το πρόβλημά τους και από την άλλη διότι κατά τη διάρκεια της διεκδίκησης έπεφτε ξύλο. Η καταστολή οδηγεί σε μια πολιτικοποίηση διότι δίπλα στο «να καταργηθεί το έβδομο έτος» αρχίζεις να φωνάζεις «κάτω οι μπάτσοι», «κάτω η τρομοκρατία». Αυτή είναι μια διαδικασία που έγινε το 1962. Όλα αυτά τα αιτήματα που διατυπώθηκαν τότε, 1-1-4, 15%, πορείες ειρήνης κ.λπ. ξεκίνησαν από τη διεκδίκηση φοιτητικού εισιτηρίου, της μείωσης του κόστους των συγγραμμάτων, των διδάκτρων κ.λπ. Απέναντι σε αυτά είχε απαντήσει ο Παπανδρέου με το φάντασμα της δωρεάν παιδείας, που δεν υπήρξε ποτέ δωρεάν, απλώς καταργήθηκαν τα δίδακτρα.
Αξιοπρόσεχτο στοιχείο των «Ιουλιανών» υπήρξε η έφεση της νεολαίας και το πολιτικό της κριτήριο το οποίο πάντα προχώρησε πέρα από την κόκκινη γραμμή, όπως λέμε τώρα, των κομμάτων των αντιμοναρχικών και των αντιδεξιών, της ΕΔΑ και του Κέντρου, τα οποία κατά καιρούς θύμιζαν ότι δεν έθεταν πολιτειακό ζήτημα ενώ οι μάζες έθεταν σαφώς πολιτειακό ζήτημα όταν φώναζαν αντιμοναρχικά συνθήματα όπως «δεν σε θέλει ο λαός, παρ’ τη μάνα σου και μπρος», «η Αυλή οικόπεδο» και άλλα τέτοια που κυριαρχούσαν.
Ποια ήταν η δράση της νεολαίας κατά τη διάρκεια των Ιουλιανών;
Η κυρίαρχη παρουσία της νεολαίας στα πολιτικά πράγματα κορυφώθηκε αυτές τις 70 μέρες. Και σε αυτήν την ιστορία η αριστερή νεολαία μπορεί να καυχηθεί ότι έδειξε πρώτη το δρόμο. Και δεν ήταν μόνο η κύρια πλευρά της, ο μεγάλος όγκος της που ακολουθούσε τη γραμμή του κόμματος, του «έξω» και «εδώ». Ήταν και οι «αποκλίσεις», οι οποίες έπαιξαν το ρόλο τους σε αυτήν την ιστορία των αντιαυλικών συνθημάτων που έθεταν στην ουσία καθεστωτικό ζήτημα. Δεν ήταν μόνο το ότι οι ίδιοι οι νεολαίοι της ΕΔΑ, οι Λαμπράκηδες κ.λπ. το ήθελε η καρδούλα τους να το πούνε, ήταν και το ότι υφίσταντο και μια πίεση από τα πλάγιά τους. Και αυτή η περίοδος είναι αξιοσημείωτη και για αυτό το πράγμα, το ότι ποτέ δεν διασπάστηκε μια διαδήλωση. Η μάχη δόθηκε από όλον τον κόσμο, μαζί με τους κεντρώους αλλά προπαντός στον πυρήνα ήταν ενωμένοι οι αριστεροί. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν ο Πέτρουλας που ήταν έτοιμος να φύγει από τη νεολαία της ΕΔΑ, είχε δεχτεί μομφή κ.λπ., σκοτώθηκε, δίπλα του έπαθε ρήξη σπληνός ο Αντρέας ο Λεντάκης που ήταν μέλος της ηγεσίας των Λαμπράκηδων. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό το οποίο θέλω να το τονίσω, γιατί ίσως κάτι λέει για σήμερα.
Μετά τη δολοφονία του Πέτρουλα δημιουργήθηκε η ΠΑΝΔΗΚ (Πανσπουδαστική Δημοκρατική Κίνηση) η οποία ήταν μια πολιτική κίνηση, που είχε και συνδικαλιστικό χαρακτήρα, μιας αποκλίνουσας μερίδας που ως ένα βαθμό εμπνέονταν από το παράδειγμα της Κίνας αλλά δεν συνδέθηκε ποτέ οργανικά με τους ανθρώπους που εξέφραζαν εδώ ως ένα βαθμό αυτήν την άποψη.
Μια συσπείρωση που ζητούσε αποφασιστικότερη δράση, αριστερότερη πολιτική. Ήταν κυρίως ζήτημα ψυχοσύνθεσης, αντίληψης, παραπάνω διάθεσης από τους υπόλοιπους που ακολουθούσαν το κόμμα. Ήταν μαζική ιδιαίτερα σε ορισμένες σχολές όπως η Ανωτάτη Εμπορική, απ’ όπου ήταν ο Πέτρουλας και ο Μάκης ο Παπούλιας και η Ανωτάτη Βιομηχανική. Οι άλλες αριστερίστικες, όπως τις λέγαμε τότε, αποκλίσεις από τη γραμμή της ΕΔΑ κυρίως συγκεντρώνονταν γύρω από την κίνηση της Αναγέννησης ή τους Φίλους Νέων Χωρών. Πρέπει όμως να τονιστεί ότι αυτά τα παιδιά κατέβαιναν πάντα όλα μαζί. Μάλωναν, τσακώνονταν αλλά στο δρόμο ήταν μαζί πάντα.
Είχε συνειδητοποιηθεί τότε ο βαρύνων ρόλος της νεολαίας;
Ο Ζαν Μεϋνώ, γνωστός γάλλος διανοούμενος, είδε μερικά πράγματα που δεν τα είδε ίσως κανένας στην Ελλάδα τότε. Μπορεί να τα είδαν οι Αμερικάνοι. Μπορεί να τα είδαν οι αυλικοί. Μπορεί να τα είδαν αυτοί που κέρδισαν το πραξικόπημα και προπαντός αυτοί που οργάνωσαν τη δικτατορία.
Όταν έγινε η δικτατορία πολλοί είπαν ότι έγινε από το φόβο της ανασύνταξης των κομμουνιστικών δυνάμεων, άλλοι έλεγαν για τον Ανδρέα Παπανδρέου κ.λπ. Ο Μεϋνώ χτύπησε στο κέντρο. Έγραψε το παρακάτω απόσπασμα στο βιβλίο του Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα (Α΄ τόμος, σ. 564-565):
«Τον μεγαλύτερο ωστόσο νεωτερισμό στην πολιτική ζωή της χώρας αποτελεί η συμμετοχή της νεολαίας στις λαϊκές αυτές εκδηλώσεις κατά τρόπο μάλιστα που φαίνεται να αποκλείει την επιβίωση των παλαιών ταμπού που είχε κληροδοτήσει ο εμφύλιος πόλεμος […] οι νέοι της Ελλάδος θα επιδιώξουν να αποσπάσουν από τα χέρια των ξένων τις τύχες της πατρίδας τους και να τις πάρουν στα δικά τους. Και από τη σκοπιά αυτή οι εύθραυστοι και συγκεχυμένοι ακόμη δεσμοί, που σφυρηλατήθηκαν κατά τη διάρκεια των καθημερινών σχεδόν εκδηλώσεων των τελευταίων μηνών, μπορούν τελικά να αποτελέσουν το προζύμι για ένα φωτεινότερο εθνικό μέλλον. Η απίστευτη χυδαιότητα των επιθέσεων που εξαπολύουν σήμερα οι κύκλοι του κοινωνικού συντηρητισμού κατά της νεολαίας αυτής δίνει μια ένδειξη του φόβου που τους προκαλεί με την ψυχική της ανάταση και την αγωνιστικότητά της».
Ήθελε να δείξει ότι η δημοκρατική νεολαία είχε πάρει άλλες αποφάσεις από τους παλιούς. Είχε αποφασίσει και με μια ενωτική δράση να τελειώνει με αυτήν την ιστορία, να γίνει αφεντικό της χώρας της. Και ήταν φυσικό να έχει και λιγότερες φοβίες, λιγότερες αναστολές διότι η προηγούμενη γενιά είχε υποστεί τον εμφύλιο πόλεμο, δύσκολα πράγματα. Αυτό είναι αποτέλεσμα και κάποιων αντικειμενικών αλλαγών. Από το 1962-1963 έχουμε μια μαζικοποίηση των πανεπιστημίων με αλματώδη ρυθμό. Και αυτή η αύξηση οφείλεται κυρίως από επαρχιώτες που είναι σε μεγάλο ποσοστό τους παιδιά αριστερών οικογενειών που θέλουν να τα διώξουν από το χωριό για να μην υφίστανται εκεί την ιστορία των περιχαρακώσεων και των διωγμών.
Το ότι μετά το ’62-’63 κυριαρχεί το φοιτητικό στοιχείο δεν είναι άμοιρο και του αριθμού του. Είναι πολλαπλάσιος αριθμός συγκριτικά με 8-10 χρόνια νωρίτερα. Έγιναν νέα πανεπιστήμια, στην Πάτρα, στα Γιάννενα, νέες σχολές.
Ένα από τα συνθήματα στην περίοδο του 1-1-4 και του 15% ήταν «δεν μας χωρούν τα καφενεία». Δεν τους χωρούσαν οι αίθουσες διδασκαλίας και πήγαιναν στα καφενεία. Ή το σύνθημα «μάθημα στο Μον Παρνές», το οποίο ήταν και αιχμή στην πολιτική του Καραμανλή που έφτιαχνε καζίνα αλλά και αναδείκνυε το πρόβλημα του χώρου. Νοικιάζονταν δωμάτια, σάλες, δεν χωρούσαν στις αίθουσες.
Ποιο ήταν το κλίμα των ημερών και οι μορφές κινητοποίησης; Υπήρξαν νέα πράγματα που γεννήθηκαν σε εκείνες τις 70 ημέρες;
Υπήρξε το ξενύχτι έξω από τη Βουλή. Αυτό δεν είχε γίνει ποτέ ως τότε. Μετά την ιστορία με τον Πέτρουλα, κάναν και αυτοί πίσω. Πριν δεν φτάναμε στη Βουλή. Με μάχες μεταφέραμε τη διαδήλωση δρόμο-δρόμο. Φεύγαμε, πίναμε έναν καφέ και επιστρέφαμε. Ήταν μια συνεχής κινητοποίηση με τις εξάρσεις της και τις καμπές της βέβαια. Μια συνεχής κινητοποίηση από διάφορες δυνάμεις, συνδικαλιστικές, φοιτητικές, εκπαιδευτικές, καλλιτεχνικές. Γίνονταν απεργίες κ.λπ. Οι κοινωνικές δυνάμεις που κινητοποιούνταν ήταν ποικίλες. Κυριαρχεί όμως νομίζω ο ρόλος της νεολαίας. Είναι εμφανής η παρουσία της και ο ρόλος της. Και όχι μόνο ως πλειονότητα ή μια συμπαγής μάζα που βάζει τη σφραγίδα της σε αυτά τα πράγματα αλλά και ως νοοτροπία. Άλλου είδους νοοτροπία από τις παλιότερες κινητοποιήσεις. Ήταν περισσότερο ελεγχόμενες οι άλλες, ξέρεις τα κόμματα κουράζονται καμιά φορά, πρέπει να κοιμηθούν τα στελέχη τους, ενώ οι νεολαίοι ανάβουν και κανένα βαρέλι.
Υπήρξαν και τέτοια πράγματα τον Αύγουστο κάποια νύχτα, στα Χαυτεία και στην Πατησίων, υπήρξαν κάδοι με φωτιά. Και έγινε ζήτημα φοβερό: Νά τι θέλουν να κάνουν! Θα κάψουν την Αθήνα!
Για τις δυνάμεις της εξουσίας τότε αυτά τα πράγματα είχαν μεγάλη σημασία. Βρίσκονταν σε καινούργια πράγματα μπροστά που δεν ήξεραν πώς να τα χειριστούν. Η Ελένη Βλάχου εκτέθηκε. Στην Καθημερινή έγραψε ένα σημείωμα όπου αποκαλούσε τους νεολαίους «αρουραίους της Ομόνοιας» και καλούσε να ανοίξουν τα σφαιριστήρια, για να τελειώσουν οι διαδηλώσεις. Μυαλό που είχε τότε! Μετά, στη δικτατορία όμως κράτησε συνεπή στάση.
Πάντως μέσα στην περίοδο των Ιουλιανών ξαναπαίρνει φόρα το πρώτο σύνθημα, το 1-1-4 το οποίο ήταν η υπόσχεση ότι θα τηρηθεί το ακροτελεύτιο άρθρο του Συντάγματος που αφιερώνει την τήρηση αυτή στους Έλληνες πολίτες. Από αίτημα προς την εξουσία γίνεται σύνθημα αυτοπραγμάτωσης. Μπορεί να μην ήταν φανερό αυτό τότε, όμως υπάρχουν ορισμένες διεργασίες που γίνονται στο μυαλό του ανθρώπου χωρίς να το συνειδητοποιεί πλήρως. Όπως το 15%. Δεν είναι ένα απλό αίτημα να αυξηθούν τα κονδύλια. Είναι ένας υπερδιπλασιασμός των κονδυλίων που σημαίνει ανατροπή του τρόπου κατάρτισης του προϋπολογισμού. Από πού θα τα πάρουν αυτά; Από τα ντουφέκια, από την καταστολή, από το πελατειακό κράτος.
Όλα αυτά συγκλίνουν σε ένα άλλο πολιτιστικό αίτημα. Μια ζωή άλλου επιπέδου πια. Με ευρύτερη μόρφωση, άλλου είδους σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και προπάντων άλλου είδους σχέσεις με τους άλλους λαούς.
Ο Στέφανος Στεφάνου γεννήθηκε στο Σουφλί το 1926 και στρατεύθηκε στο αριστερό κίνημα από την εφηβεία του, το 1941 ως μέλος της ΟΚΝΕ, της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ. Το 1946 καταδικάστηκε με το Γ΄ Ψήφισμα, φυλακίστηκε και κατόπιν εκτοπίστηκε ως το 1962. Από εκείνη την περίοδο ως τη δικτατορία ήταν ενταγμένος στην ΕΔΑ ως μέλος των κεντρικών οργάνων της Νεολαίας ΕΔΑ και της Νεολαίας Λαμπράκη. Την περίοδο των Ιουλιανών ήταν μέλος του προεδρείου και της Γραμματείας της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη. Στη διάρκεια της δικτατορίας κρατήθηκε για 4 χρόνια στους τόπους εξορίας. Είναι συγγραφέας και επιμελητής (με τον Ζήσιμο Συνοδινό) του τόμου, Τα Αρχεία της ΕΜΙΑΝ – Γενικό Ευρετήριο, Αθήνα, ΕΜΙΑΝ, 2010.
Πέμπτη 15 Ιουλίου 2010
Νέο ιστορικό ένθετο - Δρόμοι της Ιστορίας
Το επόμενο (22ο) τεύχος της εφημερίδας «Δρόμος της Αριστεράς» , που θα κυκλοφορήσει το Σάββατο 17 Ιουλίου θα περιλαμβάνει ένα νέο ένθετο ιστορίας με τίτλο «Δρόμοι της Ιστορίας». Η πρώτη μας –πειραματική εν πολλοίς– διαδρομή μας φέρνει στους δρόμους της Αθήνας, αλλά και της υπόλοιπης χώρας, στις 70 ημέρες του μεγάλου καλοκαιριού του 1965.
Επικοινωνία: istoria@edromos.gr
Δημοσιεύω εδώ το εισαγωγικό κείμενο του αφιερώματος και μετά την έκδοσή του, θα ακολουθήσουν και άλλες αναρτήσεις.
Ιουλιανά – εβδομήντα ημέρες στους δρόμους
Επικοινωνία: istoria@edromos.gr
Δημοσιεύω εδώ το εισαγωγικό κείμενο του αφιερώματος και μετά την έκδοσή του, θα ακολουθήσουν και άλλες αναρτήσεις.
Ιουλιανά – εβδομήντα ημέρες στους δρόμους
Με το αφιέρωμα στα γεγονότα του Ιουλίου 1965, που έμειναν γνωστά ως Ιουλιανά, εγκαινιάζουμε ένα νέο ιστορικό ένθετο, τους Δρόμους της Ιστορίας. Ελπίζουμε να γίνει ένα βήμα για την ανάδειξη ιστορικών ζητημάτων με έναν ζωντανό τρόπο και να ανταποκριθεί στην ανάγκη των αναγνωστών του Δρόμου να βρεθούν σε ιστορικές διαδρομές. Η πρώτη μας –πειραματική εν πολλοίς– διαδρομή μας φέρνει στους δρόμους της Αθήνας, αλλά και της υπόλοιπης χώρας, στις 70 ημέρες του μεγάλου καλοκαιριού του 1965.
Δεν είχαν περάσει 20 χρόνια από τον Σεπτέμβριο του 1946, όταν η κυβέρνηση Τσαλδάρη, μετά την επικράτησή της στις εκλογές του Μαρτίου 1946, την ψήφιση του Γ΄ Ψηφίσματος και την αρχή της κρατικής πλέον τρομοκρατίας εναντίον της Αριστεράς και ουσιαστικά του ελληνικού λαού, επανέφερε με ελεγχόμενο δημοψήφισμα στο θρόνο του τον Γεώργιο Β΄, βασιλέα των Ελλήνων. Ακολούθησε ο εμφύλιος πόλεμος, η ήττα των αριστερών δυνάμεων και η καταθλιπτική εγκαθίδρυση του μετεμφυλιακού κράτους και παρακράτους, πάντοτε όμως με τη μορφή της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, όπως άρμοζε σε μια χώρα του ελεύθερου κόσμου.
Με τη δεκαετία του ’60 οι οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές άνοιγαν ρωγμές το πλήρως ελεγχόμενο πολιτικό σύστημα ενώ οι δυνάμεις της Αριστεράς, ήδη από το τέλος του εμφυλίου, ήταν παρούσες με αγωνιστικό τρόπο παρά τις διώξεις και τις προσπάθειες απομόνωσής τους. Με την ανάληψη της εξουσίας από το Κέντρο το 1963 και την άνοδο των λαϊκών αγώνων, το σύστημα έφτανε στα όρια ανοχής του.
Η πολιτική κρίση ξέσπασε όταν ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου αποφάσισε να αντικαταστήσει τον υπουργό Εθνικής Άμυνας Γαρουφαλιά με τον εαυτό του. Ο εγγονός του Γεωργίου Β΄, Κωνσταντίνος Β΄ αποφάσισε πως ο εκλεγμένος πρωθυπουργός της χώρας δεν μπορούσε να γίνει και υπουργός Εθνικής Αμύνης. Είχε δε στα σκαριά μια άλλη κυβέρνηση από μερίδα στελεχών του Κέντρου κατά της νόμιμης κυβέρνησής τους με τη στήριξη της Δεξιάς και δεν θα αργούσαν τα σενάρια για δικτατορικές λύσεις. Ο πρωθυπουργός παραιτήθηκε. Ο ελληνικός λαός, που προσδοκούσε μια αλλαγή στην πορεία της χώρας μετά από χρόνια παντοκρατορίας του θρόνου, του στρατού και της Δεξιάς, ένιωσε ένα χαστούκι κατάμουτρα. Ακολούθησε αμέσως μια πραγματική λαϊκή εξέγερση που κράτησε 70 μέρες, μια εξέγερση που ξεπέρασε τις ηγεσίες όλων των κομμάτων, της Αριστεράς (ΕΔΑ) συμπεριλαμβανομένης, μια εξέγερση που ουσιαστικά έριξε δύο αυλικές κυβερνήσεις (Νόβα, Τσιριμώκου), μια εξέγερση με δικά της συνθήματα, δικές της μορφές κινητοποίησης, τον δικό της ήρωα, δικό της στόχο –να τελειώνει με την Αυλή που συμπύκνωνε και συμβόλιζε ένα καθεστώς άδικο και ανελεύθερο ενώ στράφηκε καθαρά και κατά των Αμερικανών που είχαν εγκαθιδρύσει το δικό τους καθεστώς ελέγχου της χώρας. Μια εξέγερση που τελικά υποχώρησε αφού κατατρόμαξε το σύστημα –η δικτατορία θα ήταν η απάντησή του.
Η ιστορία των 70 ημερών δεν προβλήθηκε ιδιαίτερα από κανένα κέντρο μιας και καμία πολιτική δύναμη δεν στάθηκε στο ύψος της. Η επίσημη Αριστερά ίσως τρόμαξε και αυτή από την τροπή των εξελίξεων που ξεπερνούσαν τα σχέδια για έναν ομαλό εκδημοκρατισμό. Η ανάγκη για μια πιο ριζοσπαστική πολιτική είχε ήδη εκδηλωθεί και μια άλλη Αριστερά οργανωνόταν σε ομίλους, περιοδικά, στις σχολές, τα σχολεία αλλά και στους χώρους δουλειάς. Η Δεξιά σπρωχνόταν στο περιθώριο της πολιτικής ζωής αλλά και της ιστορίας βλέποντας παντού συμμορίτες και ένοπλες ταξιαρχίες Λαμπράκηδων. Κάπως έτσι, από τα Ιουλιανά αναδείχτηκε «Γέρος της Δημοκρατίας» ο Γεώργιος Παπανδρέου και με την προίκα της «αποστασίας» ο Ανδρέας, πάνω στην οποία θα έχτιζε την πορεία του προς την εξουσία.
Σε αυτό το αφιέρωμα προσπαθήσαμε να αναδείξουμε πλευρές των γεγονότων που θεωρούμε σημαντικές όπως ο ρόλος της νέας γενιάς στα γεγονότα, η στάση των πολιτικών δυνάμεων αλλά και να αναζητήσουμε τυχόν αναλογίες με τις σημερινές συνθήκες. Για όλα αυτά μιλήσαμε με τον Στέφανο Στεφάνου, μέλος τότε της γραμματείας της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη και στέλεχος της ΕΔΑ και με τον καθηγητή Πολιτικών Επιστημών Χριστόφορο Βερναρδάκη. Για να περιγράψουμε το κλίμα της εποχής ανατρέξαμε σε συνθήματα, πηγές της εποχής, φωτογραφίες και σκίτσα. Να ευχαριστήσουμε για αυτά την Εταιρεία Μελέτης της Ιστορίας της Αριστερής Νεολαίας (ΕΜΙΑΝ), τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και τον Νίκο Σαραντάκο. Ελπίζοντας να μας συγχωρήσετε κακοτοπιές αυτής της πρώτης διαδρομής, σας καλωσορίζουμε στους δρόμους της ιστορίας.
Δεν είχαν περάσει 20 χρόνια από τον Σεπτέμβριο του 1946, όταν η κυβέρνηση Τσαλδάρη, μετά την επικράτησή της στις εκλογές του Μαρτίου 1946, την ψήφιση του Γ΄ Ψηφίσματος και την αρχή της κρατικής πλέον τρομοκρατίας εναντίον της Αριστεράς και ουσιαστικά του ελληνικού λαού, επανέφερε με ελεγχόμενο δημοψήφισμα στο θρόνο του τον Γεώργιο Β΄, βασιλέα των Ελλήνων. Ακολούθησε ο εμφύλιος πόλεμος, η ήττα των αριστερών δυνάμεων και η καταθλιπτική εγκαθίδρυση του μετεμφυλιακού κράτους και παρακράτους, πάντοτε όμως με τη μορφή της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, όπως άρμοζε σε μια χώρα του ελεύθερου κόσμου.
Με τη δεκαετία του ’60 οι οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές άνοιγαν ρωγμές το πλήρως ελεγχόμενο πολιτικό σύστημα ενώ οι δυνάμεις της Αριστεράς, ήδη από το τέλος του εμφυλίου, ήταν παρούσες με αγωνιστικό τρόπο παρά τις διώξεις και τις προσπάθειες απομόνωσής τους. Με την ανάληψη της εξουσίας από το Κέντρο το 1963 και την άνοδο των λαϊκών αγώνων, το σύστημα έφτανε στα όρια ανοχής του.
Η πολιτική κρίση ξέσπασε όταν ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου αποφάσισε να αντικαταστήσει τον υπουργό Εθνικής Άμυνας Γαρουφαλιά με τον εαυτό του. Ο εγγονός του Γεωργίου Β΄, Κωνσταντίνος Β΄ αποφάσισε πως ο εκλεγμένος πρωθυπουργός της χώρας δεν μπορούσε να γίνει και υπουργός Εθνικής Αμύνης. Είχε δε στα σκαριά μια άλλη κυβέρνηση από μερίδα στελεχών του Κέντρου κατά της νόμιμης κυβέρνησής τους με τη στήριξη της Δεξιάς και δεν θα αργούσαν τα σενάρια για δικτατορικές λύσεις. Ο πρωθυπουργός παραιτήθηκε. Ο ελληνικός λαός, που προσδοκούσε μια αλλαγή στην πορεία της χώρας μετά από χρόνια παντοκρατορίας του θρόνου, του στρατού και της Δεξιάς, ένιωσε ένα χαστούκι κατάμουτρα. Ακολούθησε αμέσως μια πραγματική λαϊκή εξέγερση που κράτησε 70 μέρες, μια εξέγερση που ξεπέρασε τις ηγεσίες όλων των κομμάτων, της Αριστεράς (ΕΔΑ) συμπεριλαμβανομένης, μια εξέγερση που ουσιαστικά έριξε δύο αυλικές κυβερνήσεις (Νόβα, Τσιριμώκου), μια εξέγερση με δικά της συνθήματα, δικές της μορφές κινητοποίησης, τον δικό της ήρωα, δικό της στόχο –να τελειώνει με την Αυλή που συμπύκνωνε και συμβόλιζε ένα καθεστώς άδικο και ανελεύθερο ενώ στράφηκε καθαρά και κατά των Αμερικανών που είχαν εγκαθιδρύσει το δικό τους καθεστώς ελέγχου της χώρας. Μια εξέγερση που τελικά υποχώρησε αφού κατατρόμαξε το σύστημα –η δικτατορία θα ήταν η απάντησή του.
Η ιστορία των 70 ημερών δεν προβλήθηκε ιδιαίτερα από κανένα κέντρο μιας και καμία πολιτική δύναμη δεν στάθηκε στο ύψος της. Η επίσημη Αριστερά ίσως τρόμαξε και αυτή από την τροπή των εξελίξεων που ξεπερνούσαν τα σχέδια για έναν ομαλό εκδημοκρατισμό. Η ανάγκη για μια πιο ριζοσπαστική πολιτική είχε ήδη εκδηλωθεί και μια άλλη Αριστερά οργανωνόταν σε ομίλους, περιοδικά, στις σχολές, τα σχολεία αλλά και στους χώρους δουλειάς. Η Δεξιά σπρωχνόταν στο περιθώριο της πολιτικής ζωής αλλά και της ιστορίας βλέποντας παντού συμμορίτες και ένοπλες ταξιαρχίες Λαμπράκηδων. Κάπως έτσι, από τα Ιουλιανά αναδείχτηκε «Γέρος της Δημοκρατίας» ο Γεώργιος Παπανδρέου και με την προίκα της «αποστασίας» ο Ανδρέας, πάνω στην οποία θα έχτιζε την πορεία του προς την εξουσία.
Σε αυτό το αφιέρωμα προσπαθήσαμε να αναδείξουμε πλευρές των γεγονότων που θεωρούμε σημαντικές όπως ο ρόλος της νέας γενιάς στα γεγονότα, η στάση των πολιτικών δυνάμεων αλλά και να αναζητήσουμε τυχόν αναλογίες με τις σημερινές συνθήκες. Για όλα αυτά μιλήσαμε με τον Στέφανο Στεφάνου, μέλος τότε της γραμματείας της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη και στέλεχος της ΕΔΑ και με τον καθηγητή Πολιτικών Επιστημών Χριστόφορο Βερναρδάκη. Για να περιγράψουμε το κλίμα της εποχής ανατρέξαμε σε συνθήματα, πηγές της εποχής, φωτογραφίες και σκίτσα. Να ευχαριστήσουμε για αυτά την Εταιρεία Μελέτης της Ιστορίας της Αριστερής Νεολαίας (ΕΜΙΑΝ), τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και τον Νίκο Σαραντάκο. Ελπίζοντας να μας συγχωρήσετε κακοτοπιές αυτής της πρώτης διαδρομής, σας καλωσορίζουμε στους δρόμους της ιστορίας.
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)