Η καταδίκη του Νίκου Μπελογιάννη σε θάνατο είχε ως αποτέλεσμα την εκδήλωση ενός μεγάλου διεθνούς κινήματος συμπαράστασης και κινητοποίησης για την αποτροπή της εκτέλεσής του. Πλήθος πολιτικών, συνδικαλιστικών αλλά και πάσης φύσεως οργανώσεων και συλλόγων καταδίκασαν με ψηφίσματά τους την απόφαση της καταδίκης του Μπελογιάννη. Μεγάλο ήταν το κίνημα συμπαράστασης από το σοσιαλιστικό στρατόπεδο με ευδιάκριτη εξαίρεση τη Γιουγκοσλαβία του Τίτο ενώ πολλές ήταν οι κινήσεις συμπαράστασης και από τις μεγάλες χώρες της Δύσης αλλά και από αλλού.
Η παγκόσμια αυτή κινητοποίηση πήρε διάφορες μορφές. Διοργανώθηκαν συγκεντρώσεις αλληλεγγύης και διαδηλώσεις, στάλθηκαν τηλεγραφήματα διαμαρτυρίας προς την ελληνική κυβέρνηση και το παλάτι αλλά και τον ΟΗΕ, έγιναν συγκεντρώσεις υπογραφών, δηλώσεις επώνυμων υπέρ του Μπελογιάννη, γράφτηκαν άρθρα στον Τύπο και έγιναν ομιλίες στα ραδιόφωνα. Ξεχωριστή μορφή του κινήματος συμπαράστασης υπήρξε η καλλιτεχνική του διάσταση. Μετά την εκτέλεση του Μπελογιάννη και των συντρόφων του, το κίνημα συμπαράστασης μετατράπηκε σε κίνημα καταδίκης του εγκλήματος αλλά και τιμής της μνήμης του Μπελογιάννη ως συμβόλου πλέον τόσο του κομμουνιστικού όσο και ευρύτερα του προοδευτικού και φιλειρηνικού κινήματος.
Το 1952 ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν μια πραγματικότητα. Το σοσιαλιστικό στρατόπεδο είχε μορφοποιηθεί ενώ η δυτική Ευρώπη κινούνταν στους ρυθμούς του σχεδίου Μάρσαλ και του ΝΑΤΟ. Ο πόλεμος της Κορέας ήταν σε πλήρη εξέλιξη, στον όποιον έπαιρναν μέρος και έλληνες στρατιώτες. Η δίκη και καταδίκη του Μπελογιάννη και των συντρόφων του ως κατάσκοπων εντασσόταν μέσα σε αυτό το ψυχροπολεμικό πλαίσιο και γρήγορα μετατράπηκε σε διεθνή πολιτική αναμέτρηση των δύο κόσμων τόσο σε διπλωματικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο των διεθνών μαζικών κινητοποιήσεων. Τα σοσιαλιστικά κράτη, με επικεφαλής τη Σοβιετική Ένωση, έσπευσαν να διαδηλώσουν τη συμπαράστασή τους στους μελλοθάνατους και να καταγγείλουν την ελληνική κυβέρνηση ως κατάλοιπο του μισητού φασιστικού παρελθόντος και ανδρείκελου των νέων πολεμοκάπηλων, των Αμερικανών. Στις δυτικές χώρες, οι κινητοποιήσεις για τον Μπελογιάννη πήραν πλατύ και ετερόκλητο χαρακτήρα συσπειρώνοντας από τα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης μέχρι κάθε μορφής φιλειρηνικές συλλογικότητες και προσωπικότητες που επίσης έβλεπαν στην εκτέλεση Μπελογιάννη την αναβίωση μαύρων σελίδων της γηραιάς Ηπείρου με ευθύνη των ΗΠΑ. Τα κομμουνιστικά κόμματα συνέδεσαν ευθέως την υπόθεση Μπελογιάννη με την αμερικανική επεμβατικότητα στις χώρες τους και στον κόσμο γενικότερα ενώ οι παρεμβάσεις των πνευματικών ανθρώπων πρόβαλαν την κατάσταση στην Ελλάδα μέσα από ένα φιλελληνικό πλαίσιο που τόνιζε τη διαχρονική τραγωδία του τόπου. Η μεγάλη κινητοποίηση του πνευματικού κόσμου της Ευρώπης είχε σίγουρα να κάνει με την υψηλή ακόμη αίγλη της αντιφασιστικής αντίστασης και νίκης και του κύρους του κομμουνιστικού κινήματος με επικεφαλής τη Σοβιετική Ένωση. Το κύρος αυτό το 1952 ήταν πολύ μεγάλο και δεν είχε τραυματιστεί ακόμη από τις μετέπειτα διασπάσεις και συγκρούσεις που θα προέκυπταν μετά το θάνατο του Στάλιν και την καταδίκη της περιόδου διακυβέρνησής του από το 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ.
Η διεθνής κινητοποίηση για την αποτροπή της εκτέλεσης
Αμέσως μετά τη σύλληψη του Νίκου Μπελογιάννη, το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ εξέδωσε ανακοίνωση με την οποία έβαλε ως στόχο την πάλη για την απελευθέρωση του Μπελογιάννη και των άλλων αγωνιστών. Μέσα στη χώρα δεν ήταν φυσικά δυνατή η μαζική κινητοποίηση και διαμαρτυρία, έτσι βάρος έπεσε στην αποστολή τηλεγραφημάτων και υπομνημάτων των καταργημένων συνδικαλιστικών διοικήσεων όπως της ΓΣΕΕ και της ΠΑΣΕΓΕΣ, της ΕΠΟΝ και άλλων οργανώσεων στο εξωτερικό, στον ΟΗΕ, στις κυβερνήσεις και τις διεθνείς ενώσεις για τη σωτηρία του Μπελογιάννη. Οι μητέρες των υπόδικων και πολιτικοί κρατούμενοι έστειλαν τηλεγραφήματα προς τον Στάλιν για τη διάσωσή τους.
Μετά την απόφαση θανατικής καταδίκης εμφανίστηκε πιο έντονα μια μαζική αντίδραση. Δήμαρχοι, δημοτικοί σύμβουλοι, συγγενείς φυλακισμένων και εξόριστων, επιτροπές επαγγελματικών κλάδων με επισκέψεις στο υπουργείο Δικαιοσύνης και σε παράγοντες της κυβέρνησης Πλαστήρα και βουλευτές της ΕΠΕΚ απαίτησαν τη ματαίωση των εκτελέσεων. Κάτω από την πίεση αυτή υπήρξε διαφοροποίηση ορισμένων βουλευτών της ΕΠΕΚ και εφημερίδων του χώρου όπως ο «Φιλελεύθερος» και η «Αλλαγή». Η ΕΔΑ ζήτησε την επιτάχυνση των μέτρων ειρήνευσης της χώρας και στα πλαίσια αυτά της αμνήστευσης των καταδικασμένων. Η κινητοποίηση για την αποτροπή της εκτέλεσης του Νίκου Μπελογιάννη και των άλλων καταδικασμένων σε θάνατο πήρε μεγάλες διαστάσεις στο εξωτερικό.
Στον ΟΗΕ, το θέμα της καταδίκης του Μπελογιάννη έφεραν επανειλημμένα οι μόνιμοι αντιπρόσωποι της ΕΣΣΔ, Ι. Α. Μάλικ και Σ. Κ. Τσαράπκιν. Διαβίβασαν στον ΟΗΕ όλα τα γράμματα του Νίκου Μπελογιάννη και των συντρόφων του, τα υπομνήματα των συγγενών τους αλλά και ελληνικών οργανώσεων που απευθύνονταν στον ΟΗΕ αλλά προς τη Σοβιετική Ένωση και τον Στάλιν.
Πολλές διεθνείς προσωπικότητες, μεγαλύτερης ή μικρότερης εμβέλειας στην εποχή τους, συντάχθηκαν με το κίνημα συμπαράστασης στο Νίκο Μπελογιάννη. Τηλεγράφημα στην ελληνική κυβέρνηση με την απαίτηση να αποτραπεί η εκτέλεση Μπελογιάννη έστειλε ο πρόεδρος του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης Ζολιό Κιουρί, όπως και η γαλλική επιτροπή για τη γενική αμνηστία στην Ελλάδα που απαρτιζόταν από γερουσιαστές και βουλευτές, πρώην υπουργούς και τον πρόεδρο του Αρείου Πάγου. Τέσσερις διάσημοι νοτιοαμερικάνοι καλλιτέχνες έκαναν κοινή παρέμβαση στην ελληνική κυβέρνηση:
«Να είσαστε βέβαιοι πως όλη η προοδευτική ανθρωπότητα θα κρίνει τη δράση σας σύμφωνα με τη στάση που θα δείξει η κυβέρνησή σας απέναντι σε πατριώτες αγωνιστές της ειρήνης, όπως ο Ν. Μπελογιάννης και οι σύντροφοί του.»
Πάμπλο Νερούντα, Ζορζ Αμάντο, Κάρλο Βάλερ, Σικουέρος
Πολλοί εκπρόσωποι της γαλλικής διανόησης έστειλαν επίσης κοινό τηλεγράφημα στην ελληνική κυβέρνηση ζητούσαν να μην εφαρμοστεί η καταδίκη σε θάνατο και να γίνει μια δίκαια αναθεώρηση της δίκης. Ανάμεσά τους ήταν ο συγγραφέας Ζαν Κοκτό, ο εκδότης Γκαστόν Γκαλιμάρ, ο ζωγράφος Αντρέ Ματίς, ο Ρομέν Ρολάν και πολλοί άλλοι.
Ο Πολ Ελιάρ έκανε ξεχωριστή ραδιοφωνική δήλωση:
«Αυτές τις μέρες που γιορτάζουμε τα 150 χρόνια από τη γέννηση του Βίκτορα Ουγκό, είναι αδύνατο να μην ακούσουν στην Ελλάδα, που με τόση ευγένεια την τραγούδησε ο μεγάλος ποιητής μας, τις φωνές της Γαλλίας που ζητούνε λευτεριά για το Μπελογιάννη και τους συντρόφους του.
Οι πατριώτες δεν είναι δυνατό να χαθούν. Το μόνο τους έγκλημα είναι η αγάπη προς την πατρίδα τους. Μονάχα οι ξένοι ιμπεριαλιστές μπορούσαν αν τους τιμωρήσουν γι’ αυτό.
Η Ελλάδα είναι η πατρίδα του ηρωισμού. Όλος ο κόσμος το ξέρει και γι’ αυτό τη βοηθάει ακόμα πιο πολύ.
Στο όνομα της αγάπης μας για τη δικαιοσύνη και τη λευτεριά, στο όνομα των ανθρωπιστικών μας παραδόσεων που είναι γέννημα των ελληνικών παραδόσεων, να σώσουμε το Μπελογιάννη και τους συναγωνιστές του, να αναγκάσουμε την καταπίεση, την ωμότητα και την πολεμική απειλή να κάνουν ένα βήμα πίσω».
Από τη πλευρά της Εκκλησίας, ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Χριστόφορος ζήτησε με τηλεγράφημά του προς το αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος Σπυρίδωνα να επέμβει για τη σωτηρία του Μπελογιάννη και των συντρόφων του. Πράγματι ο Σπυρίδωνας έκανε έκκληση στον βασιλιά Παύλο για την αναστολή των εκτελέσεων. Αίσθηση προκάλεσε η αποστροφή του, στην οποία θεωρούσε το ηθικό μεγαλείο του Μπελογιάννη ανώτερο αυτού των πρώτων χριστιανών μιας και αυτός δεν πίστευε στη μέλλουσα ζωή. Αντιτάχθηκαν επίσης στις εκτελέσεις καθολικοί επίσκοποι και ο επικεφαλής της εκκλησίας των μεταρρυθμιστών από την Ουγγαρία.
Από τους ισπανούς δημοκράτες, μήνυμα συμπαράστασης έστειλε ο στρατηγός του δημοκρατικού στρατού Αντόνιο Κορντόν:
«Ο Μπελογιάννης μπροστά στους δικαστές του ήταν η ηρωική Ελλάδα όπως ο Γρηγόριο Λόπεζ Ραϊμούνδο μπροστά στους δεσμοφύλακες του Φράνκο ήταν η λαϊκή Ισπανία που έδειξε στη Βαρκελώνη την απόφασή της να συνεχίσει και να δυναμώσει τον αγώνα της κατά του Φράνκο και των αφεντικών του, ως το θρίαμβο της ανεξαρτησίας και της ειρήνης […] ».
Στη Σοβιετική Ένωση υπήρξαν πολλές εκκλήσεις υπέρ της σωτηρίας του Μπελογιάννη από μαζικούς φορείς και επιφανείς προσωπικότητες. Το Φεβρουάριο και το Μάρτιο, αλλεπάλληλες ήταν οι εκπομπές από το ραδιοφωνικό σταθμό της Μόσχας. Εκκλήσεις, δηλώσεις και αποφάσεις εκπροσώπων μαζικών φορέων και ενώσεων εργατών, υπαλλήλων, φοιτητών, μαθητών, επιστημονικών και καλλιτεχνικών ενώσεων, εργοστασίων και κάθε είδους επιτροπών δημοσιεύτηκαν μαζικά το ίδιο διάστημα στις λαϊκές δημοκρατίες της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας, της Ουγγαρίας, της Τσεχοσλοβακίας, της Πολωνίας, της Αλβανίας και της Γερμανίας.
Το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας εξαπέλυσε μια μεγάλης διάστασης καμπάνια για τη σωτηρία του Μπελογιάννη. Στις 3 Μαρτίου έγινε ραδιοφωνική έκκληση από τον Μαρσέλ Κασέν, μέλους του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΓ, βουλευτή Παρισίων και διευθυντή της «Ουμανιτέ». Η εφημερίδα πρόβαλε την καμπάνια με τίτλο
«Πρέπει να σώσουμε το Μπελογιάννη» παροτρύνοντας την αποστολή γραμμάτων διαμαρτυρίας στην ελληνική πρεσβεία στο Παρίσι.
Πολλοί βουλευτές και άλλων γαλλικών κομμάτων συμμετείχαν στο κίνημα συμπαράστασης, ριζοσπάστες, σοσιαλιστές αλλά και χριστιανοδημοκράτες, δήμαρχοι και δημοτικοί σύμβουλοι των κομμάτων και ανεξάρτητοι. Οι βουλευτές του κόμματος των Προοδευτικών Δημοκρατών έστειλαν κοινή διαμαρτυρία μαζί με άλλους επιφανείς αξιωματούχους του πολιτικού τους χώρου.
Πολύμορφες κινητοποιήσεις οργανώθηκαν στην Ιταλία, την Αγγλία, τη Γερμανία, τις ΗΠΑ, την Αυστρία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, την Ελβετία, τη Νορβηγία, τη Δανία, την Αίγυπτο, την Αυστραλία και αλλού.
Μετά την εκτέλεση – εκδηλώσεις διαμαρτυρίας και τιμής της μνήμης του Μπελογιάννη
Με την εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη και των συντρόφων του, η κινητοποίηση για τη σωτηρία του μετατράπηκε σε κίνημα διαμαρτυρίας και καταδίκης της δολοφονίας του από το ελληνικό κράτος. Στη Σοβιετική Ένωση δημοσιεύτηκαν πολλά άρθρα και έγιναν εκδηλώσεις και ομιλίες για την καταδίκη της εκτέλεσης. Ο Ιλιά Έρεμπουργκ έγραψε:
«Του κάκου οι αμερικάνοι και οι έλληνες που έπαψαν να είναι έλληνες νομίζουν πως στούπωσαν με το χώμα το στόμα του Νίκου Μπελογιάννη. Ο Μπελογιάννης πέθανε. Όμως ζει στις καρδιές εκατομμυρίων ελλήνων. Ζει στις καρδιές εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων της γης. Εκείνη την ώρα που οι δήμιοι ανάφεραν το θάνατό του, ο Μπελογιάννης πέρασε στην αθανασία. Έγινε σημαία, σύμβολο, συνείδηση της Ελλάδας».
Στη Γαλλία το κύμα διαμαρτυρίας ήταν ανάλογο με τη μεγάλη κινητοποίηση για τη σωτηρία του. Ο Πάμπλο Πικάσο δήλωσε:
«Το φως από τα λαδοφάναρα που φώτιζε το σκοτάδι μιας μαγιάτικης βραδιάς στη Μαδρίτη, τα ευγενικά πρόσωπα του τουφεκισμένου λαού, που τον δολοφόνησε ο ξένος άρπαγας στον πίνακα του Γκόγια, είναι η ίδια σπορά φρίκης που σπέρνει με τις ανοιχτές φούχτες των προβολέων πάνω στα ορθάνοιχτα στήθεια της Ελλάδας, μια κυβέρνηση που σκορπίζει το θάνατο, το φόβο και το μίσος. Ένα πελώριο άσπρο περιστέρι περνάει και αφήνει το οργισμένο του πένθος πάνω στη γη».
Ανάλογες δηλώσεις έκαναν πολλοί πνευματικοί άνθρωποι όπως ο Πωλ Ελιάρ και ο πρόεδρος της εθνικής επιτροπής των συγγραφέων της Γαλλίας, Λουί Μαρτέν Σοφιέ, κ.ά. Το βράδι της Κυριακής 30 Μαρτίου έγινε διαδήλωση διαμαρτυρίας έξω από την ελληνική πρεσβεία και το πλήθος έσπασε τα τζάμια του κτιρίου.
Το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας διαδήλωσε με πολλούς τρόπους τη διαμαρτυρία του. Ο γενικός γραμματέας του κόμματος Ζακ Ντυκλό καταδίκασε την εκτέλεση Μπελογιάννη στη γαλλική βουλή ως αποτέλεσμα της πολιτικής των ΗΠΑ που έφερναν στη μνήμη τις μεθόδους του χιτλερικού Ράιχ και στιγμάτισε τη συνύπαρξη της Γαλλίας και της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ. Την επόμενη μέρα, στις 3 Απριλίου, πραγματοποιήθηκε μεγάλη συγκέντρωση διαμαρτυρίας στο ποδηλατοδρόμιο του Παρισιού με σύσσωμη τη συμμετοχή του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΓ, συνδικάτων και νεολαίας.
Στην Ιταλία επίσης το Κομμουνιστικό Κόμμα οργάνωσε συγκέντρωση στη Ρώμη την ημέρα εκτέλεσης του Μπελογιάννη συνδέοντας την αμερικανική πολιτική στην Ελλάδα και την αμερικανική παρουσία στην Τεργέστη ενώ συγκεντρώσεις πραγματοποιήθηκαν στην υπόλοιπη χώρα.
Στις σοσιαλιστικές χώρες, εκτός από τις διαμαρτυρίες των μαζικών οργανώσεων, το όνομα του Νίκου Μπελογιάννη δόθηκε σε οδούς, εργοστάσια και άλλους τόπους και ομάδες εργασίας. Στο Βουκουρέστι, η οδός Αθηνών μετονομάστηκε σε Νίκου Μπελογιάννη. Πολλές οδοί επίσης στην υπόλοιπη Ρουμανία, στην Ουγγαρία, στην Τσεχοσλοβακία πήραν το ίδιο όνομα όπως και πάρκα αλλά και εκπαιδευτικά ιδρύματα.
Η πιο γνωστή περίπτωση μετονομασίας είναι το χωριό Μπελογιάννης (Beloiannisz) ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην Ουγγαρία. Η ανοικοδόμησή του άρχισε στις 6 Μαΐου 1950 και χτίστηκε από εθελοντές. Αρχικά ονομάστηκε Görögfalva, δηλαδή Ελληνοχώρι, αφού προοριζόταν να φιλοξενήσει εξόριστους Έλληνες. Στις 3 Απριλίου 1952 μετονομάστηκε σε Μπελογιάννης (Beloiannisz στα ουγγρικά) προς τιμήν του Νίκου Μπελογιάννη. Τότε το χωριό είχε 1.850 κατοίκους. Το ΚΚΕ αποφάσισε να δώσει το όνομα του Μπελογιάννη στην κεντρική κομματική σχολή του και επίσης η λαϊκή εξουσία στο μέλλον να δώσει το όνομά του στην πλατεία Ομόνοιας, την γενέτειρά του Αμαλιάδα και στην κορυφή του βουνού Γκόλιο του Γράμμου, όπου είχε τραυματιστεί το 1948.
Ο Μπελογιάννης στην τέχνη
Στην υπόθεση αποτροπής της εκτέλεσης του Νίκου Μπελογιάννη στρατεύτηκαν γρήγορα και καλλιτέχνες από όλον τον κόσμο εκπροσωπώντας διαφορετικές μορφές τέχνης. Η πιο διάσημη περίπτωση είναι αδιαμφισβήτητα το σκίτσο του Πάμπλο Πικάσο που εικονογραφεί τον Μπελογιάννη όπως θα μείνει στη μνήμη, ως ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο. Ο Πικάσο, μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας και πολέμιος του φασισμού και του πολέμου, εμπνέεται από τη φωτογραφία του Παναγιώτη Μήτσουρα από τη δίκη Μπελογιάννη που δημοσιεύεται στον Τύπο και δημιουργεί το διάσημο σκίτσο. Θα αναπαραχθεί αμέτρητες φορές έκτοτε για τις ανάγκες του κινήματος αποτροπής της εκτέλεσης και μετά την τέλεσή της, στα αφιερώματα στη μνήμη του Νίκου Μπελογιάννη.
Η εκτέλεση ενέπνευσε επίσης τον γάλλο ζωγράφο Peter de Francia, που ζωγράφισε το 1953 τον πίνακα «Η εκτέλεση του Μπελογιάννη». Ο πίνακας αποτελεί την πρώτη από τις τρεις μεγάλες μεταπολεμικές συνθέσεις, που φιλοτέχνησε ο Francia. Η δεύτερη είναι «Ο βομβαρδισμός του Sakiet» (1959), που αναφέρεται στο βομβαρδισμό του ομώνυμου τυνησιακού χωριού το 1958 από τα γαλλικά αεροπλάνα. Λίγο αργότερα, φιλοτεχνεί την «Αφρικανική φυλακή». Στην «εκτέλεση του Μπελογιάννη», ο ζωγράφος αποδίδει με εξπρεσιονιστικό τρόπο τους τρεις εκτελεσμένους• ο Μπελογιάννης διακρίνεται με το γαρύφαλλο στο ανοιχτό του χέρι ενώ οι δύο σύντροφοι του κείτονται νεκροί με τα χέρια ενωμένα. Το έργο αυτό παρέμεινε άγνωστο για περισσότερο από πενήντα χρόνια στο εργαστήριο του καλλιτέχνη προτού εκτεθεί στο κοινό.
Έργα μνημειακού χαρακτήρα δημιουργήθηκαν στις σοσιαλιστικές χώρες προς τιμήν του Μπελογιάννη. Να αναφέρουμε εδώ το χάλκινο άγαλμα του από τον γλύπτη Graetz που ανεγέρθηκε στο Βερολίνο το 1952 με γερμανική επιγραφή και το μνημείο στο Krościenko της Πολωνίας με ελληνική και πολωνική επιγραφή. Το 2009 έγιναν τα αποκαλυπτήρια του μνημείου του στην γενέτειρά του Αμαλιάδα.
Πηγή πολλών έργων υπήρξε η ζωή και η θυσία του Νίκου Μπελογιάννη για την ποίηση και τη λογοτεχνία ενώ πολλά ποιήματα μελοποιήθηκαν και τραγουδήθηκαν όχι μόνο σε επετείους μνήμης αλλά εντάχθηκαν στο ευρύτερο ρεπερτόριο της Αριστεράς. Στις 27 Απριλίου 1952 από ραδιοφωνική εκπομπή της Ελεύθερης Ελλάδας διαβάστηκε το ποίημα του Α. Σπήλιου «Πρωτομαγιά 1952» με υπότιτλο «στη μνήμη του»:
Ήρθ’ η Πρωτομαγιά – σε περιμένει
μ’ όλα τα ρόδα της στου δρόμου τη φραγή
κι η θύμησή σου, σύννεφο βαρύ,
σαν καταχνιά θολή, ματωβαμένη.
Ανέμισ’ η σημαία, ξεδιπλωμένη,
απ’ το Σικάγο και από το Φουρμί
- Ψηλά η Ζωή! Μπροστά η ζωή! – κι οι σκοτωμένοι
μι’ ατέλειωτη, μαζί, τραβούν γραμμή…
Νίκο, - η Πρωτομαγιά, η δοξασμένη.
Νίκο – οι ουντάρνικοι περνούν – σήκω να δεις,
πως πλαταγίζει – γλώσσα προσταγής
με τ’ όνομά σου η σημαία τους στολισμένη.
Τώρα περνούν το «δρόμο Μπελογιάννη».
η κάθε πολιτεία, φυλαχτό
σε κρέμασε στα στήθια της, γιορτάνι,
πρωτομαγιάτικο στεφάνι, δροσερό.
[…]
Καίει, Μπελογιάννη, το φιλί σου στο κελλί,
μεσ’ της πατρίδας το κελλί, ώ πόσο καίει!
φλόγα κι ανέβη στης σημαίας την κορφή,
δαυλός ζωής και κάλεσμα – και λέει.
- Ψηλά η ζωή! Μπροστά η ζωή – Πρωτομαγιά!
Χάρε μπαμπέση, τον καιρό σου χάνεις
σαν πολεμούν του Γράμμου τα παιδιά
- Και τη σημαία, μπροστά ο Μπελογιάννης!
Ο Γιάννης Ρίτσος έγραψε από την εξορία στον Άη Στράτη το ποίημα «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο»:
Σήμερα το στρατόπεδο σωπαίνει.
Σήμερα ο ήλιος τρέμει αγκιστρωμένος στη σιωπή
όπως τρέμει το σακάκι του σκοτωμένου στο συρματόπλεγμα.
Σήμερα ο κόσμος είναι λυπημένος.
Ξεκρέμασαν μια μεγάλη καμπάνα και την ακούμπησαν στη γη.Μες στο χαλκό της καρδιοχτυπά η ειρήνη.
Σιωπή. Ακούστε τούτη την καμπάνα. Σιωπή. Οι λαοί περνούν σηκώνοντας στους ώμους τους
το μέγα φέρετρο του Μπελογιάννη
ΟΧΙ ΔΕ ΣΟΥ ταιριάζει εσένα Μπελογιάννη τούτο το σιωπηλό πένθος
τούτες οι μαύρες κορδέλες άκρη – άκρη στο φουστάνι της άνοιξης
[...]
τούτο το πράσινο σαπούνι που λιώνει ξεχασμένο στη σκάφη θολώνοντας το νερό.
Για σένανε είναι οι μεγάλες σάλπιγγες, τα μεγάλα τύμπανα
οι μεγάλες καμπάνες και οι μεγάλες παρελάσεις
ο μεγάλος όρκος των λαών πάνω στο φέρετρό σου
η μεγάλη μέρα της τριάντα του Μάρτη που μπαίνει στο καινούργιο εορτολόγιο των ηρώων και των μαρτύρων της ειρήνης.
[…]
Έφυγες τώρα Νίκο ανάβοντας μ’ ένα γαρύφαλλο από φλόγα το κουράγιο του κόσμου,
ανάβοντας την ελπίδα στην καρδιά των λαών, ανάβοντας τους αστερισμούς της ειρήνης στο στερέωμα του κόσμου, πάνω απ’ τις πεδιάδες τις σπαρμένες κόκαλα.
Έπεσες, Νίκο, με τα’ αυτί σου κολλημένο στην καρδιά του κόσμου,
ν’ ακούς τα βήματα της λευτεριάς να βαδίζουν στο μέλλον, ν’ ακούς το μέλλον να ξεδιπλώνει εκατομμύρια κόκκινες σημαίες
πάνω απ’ το γέλιο των παιδιών και των κήπων
[…]
Ο Μπελογιάννης μας έμαθε άλλη μια φορά πώς να ζούμε και πώς να πεθαίνουμε.
Μ’ ένα γαρύφαλλο ξεκλείδωσε όλη την αθανασία.
Μ’ ένα χαμόγελο έλαμψε τον κόσμο για να μη νυχτώσει
[…]
Ο Κώστας Βάρναλης έγραψε το ποίημα «Στους Μπελογιάννηδες»:
Χαραβγή κατεπάνω του θανάτου
βάδιζεν η καρδιά σου, Παληκάρι,
λες κ’ είταν άλλος: άγουρος που ορθρίζει
ν’ ανταμώσει κρυφά την πρώτη αγάπη.
Σε κάθε βήμα ψήλωνε η κορφή σου,
το ηλιοστεφάνι τ’ ουρανού να φτάσει.
Κι αν χάραζε για σένα αιώνια Νύχτα,
η προδοσιά χορέβοντας σε φτυούσε.
Με χέρι’ αλυσωμένα, που αγαπούσαν
να κρατάνε για τον οχτρό ντουφέκι
και γαρούφαλο για το μάβρο Νόμο
σε βάλανε σημάδ’ οι πλερωμένοι
οι αρματολόγοι το χεροδεμένο,
τον Έναν οι πολλοί, τον άντρα οι φούστες,
οι τρίδουλοι το λέφτερο κ’ η λάσπη
τον πρωτανθό της Αρετής, Εσένα!
Δεν έχεις τάφο, άλλ’ όπου ηλιοβολιέται
γαρούφαλο στητό κι όπου βροντάει
καριοφίλι της λεφτεριάς, ολόρθον
η Μούσα σε φιλεί κι ο Μακρυγιάννης.
Δεν έχεις κι όνομα. Οι μάβροι το μαβρίσαν.
Μα το λένε στη ρεματιά τα’ αηδόνια,
οι ανέμοι στα πλατάνια και στα ελάτια
και τα νερά σε θάλασσα και βρύσες.
Μην κλαίτε, μάνες μαβρομαντηλούσες
και συ, Μεγάλη Μάνα των μανάδων!
Όπου να ναι, Θα τον νεκραναστήσει
μέγας λαός κι αφτός αναστημένος
Ο Αλέξης Πάρνης (κατά κόσμον Σωτήρης Λεωνιδάκης) τιμήθηκε το 1955 με το Βραβείο Παγκόσμιας Ποίησης της Νεολαίας, (κριτική επιτροπή: Ναζίμ Χικμέτ, Λουί Αραγκόν, Πάμπλο Πικάσο, Νικόλα Γκιγιέν) για το επικό ποίημα «Νίκος Μπελογιάννης»:
Κι αν ευτυχία είναι να μπεις μες στην Αμαλιάδα
σαν γιος και λυτρωτής: («Εμπρός ΕΛΑΣ για την Ελλάδα»!)
φέρνοντας με τη Λευτεριά και μια παγκόσμια ελπίδα,
τότε θα πω: κατάματα την ευτυχία την είδα.
Και μέσα απ’ το λαρύγγι του και την ψυχή του μέσα
βγαίνουν κραυγές Νικηταρά, φοβέρες Παπαφλέσσα
που σμίγουν τη μανία τους με το δικό του μένος:
«Βάλτε φωτιά στους Γερμανούς και τους προσκυνημένους»!
Άχαρος είναι ο πόλεμος κι έχει μόνο μια χάρη:
Βοηθάει να ξεχωρίσουμε την ήρα από το στάρι.
Φυλάχτε σαν τα μάτια σας τη Λαϊκή Εξουσία,
έτσι θα πιάσει μοναχά ο αγώνας κι η θυσία.
(απόσπασμα)
Ποίημα για τον Μπελογιάννη έγραψε και ο ελβετός καθηγητής ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Λωζάνης και μέλος του Παγκοσμίου Συμβουλίου Ειρήνης, Αντρέ Μπονάρ. Ο Μπονάρ, που είχε ήδη δραστηριοποιηθεί με την ελβετική επιτροπή βοήθειας στη Δημοκρατική Ελλάδα σε καμπάνια ενάντια στη Μακρόνησο, κινητοποιήθηκε και για την τύχη του Μπελογιάννη και μετά την εκτέλεσή του συνέθεσε ένα ποίημα, του οποίου παραθέτουμε ένα απόσπασμα:
Μητέρα μας Ελλάδα,
κοίτα λοιπόν σε τι σ’ έχουν μεταβάλει,
σε χώρα που οι δήμιοι βασιλεύουν,
σε Γη της Επαγγελίας των δολοφόνων,
εσένα, πηγή της ελευθερίας των λαών,
Εσένα των επαναστάσεων τροφό, ενάντια στους τυρράνους,
Εσένα γη της αντίστασης πάππου προς πάππου
Τώρα χτυπιέσαι μ’ αλυσσωμένα χέρια.
Μετά τη μεταπολίτευση και με την άνοδο του αριστερού κινήματος, άρχισαν να ακούγονται και τραγούδια για τον Μπελογιάννη. Το γνωστότερο είναι ίσως το τραγούδι Ο Μπελογιάννης ζει, σε μουσική Λάκη Χατζή και στίχους Δημήτρη Ραβάνη με τη φωνή της Μαρίας Δημητριάδη:
Τον ξέρουνε τα ελάτια, τα πλατάνια
ίδιος μ' αυτά, περήφανος, στητός
αχούν απ' τη φωνή του τα ρουμάνια
μπρος για τη νίκη, για το κόμμα μπρος.
Ο Μπελογιάννης ζει μες στην καρδιά μας,
ο Μπελογιάννης ζει πα στις κορφές
ο Μπελογιάννης ζει κι είναι κοντά μας
στων τραγουδιών τις λεύτερες στροφές.
Ζει σ' όλους τους καιρούς, σ' όλους τους τόπους
το κάθε σπίτι, σπίτι του δικό.
Ζει ο Μπελογιάννης, ζει με τους ανθρώπους
που χτίζουν έναν κόσμο σοσιαλιστικό.
Ο Μπελογιάννης ζει μες στην καρδιά μας,
ο Μπελογιάννης ζει πα στις κορφές
ο Μπελογιάννης ζει κι είναι κοντά μας
στων τραγουδιών τις λεύτερες στροφές.
Σε στίχους του αλβανού ποιητή Μουσί Ζαλόσνια βασίστηκε το τραγούδι Μπελογιάννης που βρισκόταν στον δίσκο Τα τραγούδια του μεγάλου σηκωμού, που κυκλοφόρησε το 1977 από τη χορωδία της Προοδευτικής Πανσπουδαστικής Συνδικαλιστικής Παράταξης (Π.Π.Σ.Π.):
Μαύρο μαντάτο και πικρό την Αλβανία γέμισε και λέει: Τον Μπελογιάννη ξάπλωσαν νεκρό, κι ήτανε σαν να χάσαμε δικό, σαν τον Κεμάλ η καρδιά τον κλαίει.
Σύμβολο λευτεριάς, αγνό στεφάνι το αίμα σου που εχύθη Μπελογιάννη.
Μιλάει ο Εμβέρ στο Κόμμα μας μπροστά… Ενός λεπτού σιγή στο σύντροφό μας. Τον πόνο μας με λόγια αδερφικά να πούμε στα συντρόφια τα πιστά στο κόμμα της Ελλάδας τ’ αδερφό μας.
Του Τσώρτσιλ, του Τρούμαν τα σκυλιά, οι άτιμοι προδότες της Αθήνας τον σκότωσαν στη νύχτα τη βαθιά. Μα η Ελλάδα το παιδί της το τιμά, η ματωμένη Ελλάδα η αδερφή μας.
Έχει η Ελλάδα Μπελογιάννηδες πολλούς. Το αίμα τους, ποτάμι φουσκωμένο, ποιος της ζωής θα πνίξει τους χυμούς μεσ’ στης Ελλάδας ζούνε τους βωμούς οι ήρωες – στεφάνι δοξασμένο.
Ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποίησε τους στίχους του Γιάννη Θεοδωράκη και ο Γιώργος Νταλάρας τραγούδησε το έτερο τραγούδι με τίτλο Μπελογιάννης, που ακούστηκε στην ταινία "Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο" το 1980:
Ο Μπελογιάννης
βροχή μέσα στους κάμπους
στην πέτρα στο στάχυ
στου σπιτιού μας τη σκεπή
Στο χώμα μας βαθιά η αγκαλιά σου
κρατάει η πέτρα τη λευτεριά
κόκκινη γαρουφαλλιά
του ήλιου φωτιά
Η ταινία του Νίκου Τζίμα, «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο» ήταν μια περιγραφή της τελευταίας περιόδου της ζωής του Νίκου Μπελογιάννη, από την άφιξή του στην Ελλάδα μέχρι την εκτέλεσή του. Ήταν μια τολμηρή προσπάθεια αποτύπωσης του κλίματος της εποχής μετά από δεκαετίες λογοκρισίας και σιωπής. Επιβραβεύτηκε με το πρώτο βραβείο καλύτερης ταινίας στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και κυρίως από την αθρόα προσέλευση των θεατών στην προβολή της. Το ρόλο του Μπελογιάννη ερμήνευσε ο Φοίβος Γκικόπουλος ενώ έπαιξαν πολλοί σπουδαίοι ηθοποιοί όπως ο Μάνος Κατράκης, ο Αλέκος Αλεξανδράκης, ο Κώστας Καζάκος, η Αιμιλία Υψηλάντη, ο Βαγγέλης Καζάν, ο Πέτρος Φυσσούν, ο Άγγελος Αντωνόπουλος και η Μίρκα Παπακωνσταντίνου ως Έλλη Παππά.
Η μορφή του Νίκου Μπελογιάννη δεν ξεθώριασε με το χρόνο. Αντίθετα, το τελευταίο διάστημα υπάρχει ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για την προσωπικότητά του, που σχετίζεται και με τον πρόσφατο θάνατο της Έλλης Παππά και τη διαμάχη μεταξύ του ΚΚΕ και της οικογένειας του. Στο πλαίσιο αυτό επανεκδόθηκαν από τις εκδόσεις Άγρα δύο έργα του Νίκου Μπελογιάννη, Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα και το Σχέδιο για μια ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πρόκειται για δύο εργασίες που έγραψε σε αφάνταστες συνθήκες, το πρώτο στο μεγαλύτερο μέρος του στις μεταξικές φυλακές και το δεύτερο στην απομόνωση ανάμεσα στις δίκες περιμένοντας την εκτέλεση του από το μετεμφυλιακό κράτος. Οι μετέπειτα τύχες τους καθορίστηκαν από την γενικότερη ιστορική αλλά και ειδικότερα την εσωτερική πορεία του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος. Το Σχέδιο για μια ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας εκδόθηκε με ψευδώνυμο (Μ. Κουλουριώτης) το 1952 από τη μητέρα του και την επόμενη χρονιά στο εξωτερικό με πρόλογο του Νίκου Ζαχαριάδη ενώ μεταπολιτευτικά επανεκδόθηκε από την Έλλη Παππά στη Σύγχρονη Εποχή με τίτλο Κείμενα από την απομόνωση. Όσο για Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα, λησμονήθηκε ως το 1998 που πρωτοεκδόθηκε από τη Σύγχρονη Εποχή αφιερωμένο στα ογδοντάχρονα του ΚΚΕ. Επίσης, ο συνθέτης Νίκος Μαμαγκάκης κυκλοφόρησε πρόσφατα ένα cd με τίτλο «Το τραγούδι του Μπελογιάννη και της Ελλης Παππά», στο οποίο μελοποίησε κείμενα της Έλλης Παππά από τα έργα της «Γράμματα στον γιο μου» και «Δουλειά της φυλακής».
Η παγκόσμια αυτή κινητοποίηση πήρε διάφορες μορφές. Διοργανώθηκαν συγκεντρώσεις αλληλεγγύης και διαδηλώσεις, στάλθηκαν τηλεγραφήματα διαμαρτυρίας προς την ελληνική κυβέρνηση και το παλάτι αλλά και τον ΟΗΕ, έγιναν συγκεντρώσεις υπογραφών, δηλώσεις επώνυμων υπέρ του Μπελογιάννη, γράφτηκαν άρθρα στον Τύπο και έγιναν ομιλίες στα ραδιόφωνα. Ξεχωριστή μορφή του κινήματος συμπαράστασης υπήρξε η καλλιτεχνική του διάσταση. Μετά την εκτέλεση του Μπελογιάννη και των συντρόφων του, το κίνημα συμπαράστασης μετατράπηκε σε κίνημα καταδίκης του εγκλήματος αλλά και τιμής της μνήμης του Μπελογιάννη ως συμβόλου πλέον τόσο του κομμουνιστικού όσο και ευρύτερα του προοδευτικού και φιλειρηνικού κινήματος.
Το 1952 ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν μια πραγματικότητα. Το σοσιαλιστικό στρατόπεδο είχε μορφοποιηθεί ενώ η δυτική Ευρώπη κινούνταν στους ρυθμούς του σχεδίου Μάρσαλ και του ΝΑΤΟ. Ο πόλεμος της Κορέας ήταν σε πλήρη εξέλιξη, στον όποιον έπαιρναν μέρος και έλληνες στρατιώτες. Η δίκη και καταδίκη του Μπελογιάννη και των συντρόφων του ως κατάσκοπων εντασσόταν μέσα σε αυτό το ψυχροπολεμικό πλαίσιο και γρήγορα μετατράπηκε σε διεθνή πολιτική αναμέτρηση των δύο κόσμων τόσο σε διπλωματικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο των διεθνών μαζικών κινητοποιήσεων. Τα σοσιαλιστικά κράτη, με επικεφαλής τη Σοβιετική Ένωση, έσπευσαν να διαδηλώσουν τη συμπαράστασή τους στους μελλοθάνατους και να καταγγείλουν την ελληνική κυβέρνηση ως κατάλοιπο του μισητού φασιστικού παρελθόντος και ανδρείκελου των νέων πολεμοκάπηλων, των Αμερικανών. Στις δυτικές χώρες, οι κινητοποιήσεις για τον Μπελογιάννη πήραν πλατύ και ετερόκλητο χαρακτήρα συσπειρώνοντας από τα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης μέχρι κάθε μορφής φιλειρηνικές συλλογικότητες και προσωπικότητες που επίσης έβλεπαν στην εκτέλεση Μπελογιάννη την αναβίωση μαύρων σελίδων της γηραιάς Ηπείρου με ευθύνη των ΗΠΑ. Τα κομμουνιστικά κόμματα συνέδεσαν ευθέως την υπόθεση Μπελογιάννη με την αμερικανική επεμβατικότητα στις χώρες τους και στον κόσμο γενικότερα ενώ οι παρεμβάσεις των πνευματικών ανθρώπων πρόβαλαν την κατάσταση στην Ελλάδα μέσα από ένα φιλελληνικό πλαίσιο που τόνιζε τη διαχρονική τραγωδία του τόπου. Η μεγάλη κινητοποίηση του πνευματικού κόσμου της Ευρώπης είχε σίγουρα να κάνει με την υψηλή ακόμη αίγλη της αντιφασιστικής αντίστασης και νίκης και του κύρους του κομμουνιστικού κινήματος με επικεφαλής τη Σοβιετική Ένωση. Το κύρος αυτό το 1952 ήταν πολύ μεγάλο και δεν είχε τραυματιστεί ακόμη από τις μετέπειτα διασπάσεις και συγκρούσεις που θα προέκυπταν μετά το θάνατο του Στάλιν και την καταδίκη της περιόδου διακυβέρνησής του από το 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ.
Η διεθνής κινητοποίηση για την αποτροπή της εκτέλεσης
Αμέσως μετά τη σύλληψη του Νίκου Μπελογιάννη, το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ εξέδωσε ανακοίνωση με την οποία έβαλε ως στόχο την πάλη για την απελευθέρωση του Μπελογιάννη και των άλλων αγωνιστών. Μέσα στη χώρα δεν ήταν φυσικά δυνατή η μαζική κινητοποίηση και διαμαρτυρία, έτσι βάρος έπεσε στην αποστολή τηλεγραφημάτων και υπομνημάτων των καταργημένων συνδικαλιστικών διοικήσεων όπως της ΓΣΕΕ και της ΠΑΣΕΓΕΣ, της ΕΠΟΝ και άλλων οργανώσεων στο εξωτερικό, στον ΟΗΕ, στις κυβερνήσεις και τις διεθνείς ενώσεις για τη σωτηρία του Μπελογιάννη. Οι μητέρες των υπόδικων και πολιτικοί κρατούμενοι έστειλαν τηλεγραφήματα προς τον Στάλιν για τη διάσωσή τους.
Μετά την απόφαση θανατικής καταδίκης εμφανίστηκε πιο έντονα μια μαζική αντίδραση. Δήμαρχοι, δημοτικοί σύμβουλοι, συγγενείς φυλακισμένων και εξόριστων, επιτροπές επαγγελματικών κλάδων με επισκέψεις στο υπουργείο Δικαιοσύνης και σε παράγοντες της κυβέρνησης Πλαστήρα και βουλευτές της ΕΠΕΚ απαίτησαν τη ματαίωση των εκτελέσεων. Κάτω από την πίεση αυτή υπήρξε διαφοροποίηση ορισμένων βουλευτών της ΕΠΕΚ και εφημερίδων του χώρου όπως ο «Φιλελεύθερος» και η «Αλλαγή». Η ΕΔΑ ζήτησε την επιτάχυνση των μέτρων ειρήνευσης της χώρας και στα πλαίσια αυτά της αμνήστευσης των καταδικασμένων. Η κινητοποίηση για την αποτροπή της εκτέλεσης του Νίκου Μπελογιάννη και των άλλων καταδικασμένων σε θάνατο πήρε μεγάλες διαστάσεις στο εξωτερικό.
Στον ΟΗΕ, το θέμα της καταδίκης του Μπελογιάννη έφεραν επανειλημμένα οι μόνιμοι αντιπρόσωποι της ΕΣΣΔ, Ι. Α. Μάλικ και Σ. Κ. Τσαράπκιν. Διαβίβασαν στον ΟΗΕ όλα τα γράμματα του Νίκου Μπελογιάννη και των συντρόφων του, τα υπομνήματα των συγγενών τους αλλά και ελληνικών οργανώσεων που απευθύνονταν στον ΟΗΕ αλλά προς τη Σοβιετική Ένωση και τον Στάλιν.
Πολλές διεθνείς προσωπικότητες, μεγαλύτερης ή μικρότερης εμβέλειας στην εποχή τους, συντάχθηκαν με το κίνημα συμπαράστασης στο Νίκο Μπελογιάννη. Τηλεγράφημα στην ελληνική κυβέρνηση με την απαίτηση να αποτραπεί η εκτέλεση Μπελογιάννη έστειλε ο πρόεδρος του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης Ζολιό Κιουρί, όπως και η γαλλική επιτροπή για τη γενική αμνηστία στην Ελλάδα που απαρτιζόταν από γερουσιαστές και βουλευτές, πρώην υπουργούς και τον πρόεδρο του Αρείου Πάγου. Τέσσερις διάσημοι νοτιοαμερικάνοι καλλιτέχνες έκαναν κοινή παρέμβαση στην ελληνική κυβέρνηση:
«Να είσαστε βέβαιοι πως όλη η προοδευτική ανθρωπότητα θα κρίνει τη δράση σας σύμφωνα με τη στάση που θα δείξει η κυβέρνησή σας απέναντι σε πατριώτες αγωνιστές της ειρήνης, όπως ο Ν. Μπελογιάννης και οι σύντροφοί του.»
Πάμπλο Νερούντα, Ζορζ Αμάντο, Κάρλο Βάλερ, Σικουέρος
Πολλοί εκπρόσωποι της γαλλικής διανόησης έστειλαν επίσης κοινό τηλεγράφημα στην ελληνική κυβέρνηση ζητούσαν να μην εφαρμοστεί η καταδίκη σε θάνατο και να γίνει μια δίκαια αναθεώρηση της δίκης. Ανάμεσά τους ήταν ο συγγραφέας Ζαν Κοκτό, ο εκδότης Γκαστόν Γκαλιμάρ, ο ζωγράφος Αντρέ Ματίς, ο Ρομέν Ρολάν και πολλοί άλλοι.
Ο Πολ Ελιάρ έκανε ξεχωριστή ραδιοφωνική δήλωση:
«Αυτές τις μέρες που γιορτάζουμε τα 150 χρόνια από τη γέννηση του Βίκτορα Ουγκό, είναι αδύνατο να μην ακούσουν στην Ελλάδα, που με τόση ευγένεια την τραγούδησε ο μεγάλος ποιητής μας, τις φωνές της Γαλλίας που ζητούνε λευτεριά για το Μπελογιάννη και τους συντρόφους του.
Οι πατριώτες δεν είναι δυνατό να χαθούν. Το μόνο τους έγκλημα είναι η αγάπη προς την πατρίδα τους. Μονάχα οι ξένοι ιμπεριαλιστές μπορούσαν αν τους τιμωρήσουν γι’ αυτό.
Η Ελλάδα είναι η πατρίδα του ηρωισμού. Όλος ο κόσμος το ξέρει και γι’ αυτό τη βοηθάει ακόμα πιο πολύ.
Στο όνομα της αγάπης μας για τη δικαιοσύνη και τη λευτεριά, στο όνομα των ανθρωπιστικών μας παραδόσεων που είναι γέννημα των ελληνικών παραδόσεων, να σώσουμε το Μπελογιάννη και τους συναγωνιστές του, να αναγκάσουμε την καταπίεση, την ωμότητα και την πολεμική απειλή να κάνουν ένα βήμα πίσω».
Από τη πλευρά της Εκκλησίας, ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Χριστόφορος ζήτησε με τηλεγράφημά του προς το αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος Σπυρίδωνα να επέμβει για τη σωτηρία του Μπελογιάννη και των συντρόφων του. Πράγματι ο Σπυρίδωνας έκανε έκκληση στον βασιλιά Παύλο για την αναστολή των εκτελέσεων. Αίσθηση προκάλεσε η αποστροφή του, στην οποία θεωρούσε το ηθικό μεγαλείο του Μπελογιάννη ανώτερο αυτού των πρώτων χριστιανών μιας και αυτός δεν πίστευε στη μέλλουσα ζωή. Αντιτάχθηκαν επίσης στις εκτελέσεις καθολικοί επίσκοποι και ο επικεφαλής της εκκλησίας των μεταρρυθμιστών από την Ουγγαρία.
Από τους ισπανούς δημοκράτες, μήνυμα συμπαράστασης έστειλε ο στρατηγός του δημοκρατικού στρατού Αντόνιο Κορντόν:
«Ο Μπελογιάννης μπροστά στους δικαστές του ήταν η ηρωική Ελλάδα όπως ο Γρηγόριο Λόπεζ Ραϊμούνδο μπροστά στους δεσμοφύλακες του Φράνκο ήταν η λαϊκή Ισπανία που έδειξε στη Βαρκελώνη την απόφασή της να συνεχίσει και να δυναμώσει τον αγώνα της κατά του Φράνκο και των αφεντικών του, ως το θρίαμβο της ανεξαρτησίας και της ειρήνης […] ».
Στη Σοβιετική Ένωση υπήρξαν πολλές εκκλήσεις υπέρ της σωτηρίας του Μπελογιάννη από μαζικούς φορείς και επιφανείς προσωπικότητες. Το Φεβρουάριο και το Μάρτιο, αλλεπάλληλες ήταν οι εκπομπές από το ραδιοφωνικό σταθμό της Μόσχας. Εκκλήσεις, δηλώσεις και αποφάσεις εκπροσώπων μαζικών φορέων και ενώσεων εργατών, υπαλλήλων, φοιτητών, μαθητών, επιστημονικών και καλλιτεχνικών ενώσεων, εργοστασίων και κάθε είδους επιτροπών δημοσιεύτηκαν μαζικά το ίδιο διάστημα στις λαϊκές δημοκρατίες της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας, της Ουγγαρίας, της Τσεχοσλοβακίας, της Πολωνίας, της Αλβανίας και της Γερμανίας.
Το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας εξαπέλυσε μια μεγάλης διάστασης καμπάνια για τη σωτηρία του Μπελογιάννη. Στις 3 Μαρτίου έγινε ραδιοφωνική έκκληση από τον Μαρσέλ Κασέν, μέλους του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΓ, βουλευτή Παρισίων και διευθυντή της «Ουμανιτέ». Η εφημερίδα πρόβαλε την καμπάνια με τίτλο
«Πρέπει να σώσουμε το Μπελογιάννη» παροτρύνοντας την αποστολή γραμμάτων διαμαρτυρίας στην ελληνική πρεσβεία στο Παρίσι.
Πολλοί βουλευτές και άλλων γαλλικών κομμάτων συμμετείχαν στο κίνημα συμπαράστασης, ριζοσπάστες, σοσιαλιστές αλλά και χριστιανοδημοκράτες, δήμαρχοι και δημοτικοί σύμβουλοι των κομμάτων και ανεξάρτητοι. Οι βουλευτές του κόμματος των Προοδευτικών Δημοκρατών έστειλαν κοινή διαμαρτυρία μαζί με άλλους επιφανείς αξιωματούχους του πολιτικού τους χώρου.
Πολύμορφες κινητοποιήσεις οργανώθηκαν στην Ιταλία, την Αγγλία, τη Γερμανία, τις ΗΠΑ, την Αυστρία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, την Ελβετία, τη Νορβηγία, τη Δανία, την Αίγυπτο, την Αυστραλία και αλλού.
Μετά την εκτέλεση – εκδηλώσεις διαμαρτυρίας και τιμής της μνήμης του Μπελογιάννη
Με την εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη και των συντρόφων του, η κινητοποίηση για τη σωτηρία του μετατράπηκε σε κίνημα διαμαρτυρίας και καταδίκης της δολοφονίας του από το ελληνικό κράτος. Στη Σοβιετική Ένωση δημοσιεύτηκαν πολλά άρθρα και έγιναν εκδηλώσεις και ομιλίες για την καταδίκη της εκτέλεσης. Ο Ιλιά Έρεμπουργκ έγραψε:
«Του κάκου οι αμερικάνοι και οι έλληνες που έπαψαν να είναι έλληνες νομίζουν πως στούπωσαν με το χώμα το στόμα του Νίκου Μπελογιάννη. Ο Μπελογιάννης πέθανε. Όμως ζει στις καρδιές εκατομμυρίων ελλήνων. Ζει στις καρδιές εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων της γης. Εκείνη την ώρα που οι δήμιοι ανάφεραν το θάνατό του, ο Μπελογιάννης πέρασε στην αθανασία. Έγινε σημαία, σύμβολο, συνείδηση της Ελλάδας».
Στη Γαλλία το κύμα διαμαρτυρίας ήταν ανάλογο με τη μεγάλη κινητοποίηση για τη σωτηρία του. Ο Πάμπλο Πικάσο δήλωσε:
«Το φως από τα λαδοφάναρα που φώτιζε το σκοτάδι μιας μαγιάτικης βραδιάς στη Μαδρίτη, τα ευγενικά πρόσωπα του τουφεκισμένου λαού, που τον δολοφόνησε ο ξένος άρπαγας στον πίνακα του Γκόγια, είναι η ίδια σπορά φρίκης που σπέρνει με τις ανοιχτές φούχτες των προβολέων πάνω στα ορθάνοιχτα στήθεια της Ελλάδας, μια κυβέρνηση που σκορπίζει το θάνατο, το φόβο και το μίσος. Ένα πελώριο άσπρο περιστέρι περνάει και αφήνει το οργισμένο του πένθος πάνω στη γη».
Ανάλογες δηλώσεις έκαναν πολλοί πνευματικοί άνθρωποι όπως ο Πωλ Ελιάρ και ο πρόεδρος της εθνικής επιτροπής των συγγραφέων της Γαλλίας, Λουί Μαρτέν Σοφιέ, κ.ά. Το βράδι της Κυριακής 30 Μαρτίου έγινε διαδήλωση διαμαρτυρίας έξω από την ελληνική πρεσβεία και το πλήθος έσπασε τα τζάμια του κτιρίου.
Το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας διαδήλωσε με πολλούς τρόπους τη διαμαρτυρία του. Ο γενικός γραμματέας του κόμματος Ζακ Ντυκλό καταδίκασε την εκτέλεση Μπελογιάννη στη γαλλική βουλή ως αποτέλεσμα της πολιτικής των ΗΠΑ που έφερναν στη μνήμη τις μεθόδους του χιτλερικού Ράιχ και στιγμάτισε τη συνύπαρξη της Γαλλίας και της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ. Την επόμενη μέρα, στις 3 Απριλίου, πραγματοποιήθηκε μεγάλη συγκέντρωση διαμαρτυρίας στο ποδηλατοδρόμιο του Παρισιού με σύσσωμη τη συμμετοχή του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΓ, συνδικάτων και νεολαίας.
Στην Ιταλία επίσης το Κομμουνιστικό Κόμμα οργάνωσε συγκέντρωση στη Ρώμη την ημέρα εκτέλεσης του Μπελογιάννη συνδέοντας την αμερικανική πολιτική στην Ελλάδα και την αμερικανική παρουσία στην Τεργέστη ενώ συγκεντρώσεις πραγματοποιήθηκαν στην υπόλοιπη χώρα.
Στις σοσιαλιστικές χώρες, εκτός από τις διαμαρτυρίες των μαζικών οργανώσεων, το όνομα του Νίκου Μπελογιάννη δόθηκε σε οδούς, εργοστάσια και άλλους τόπους και ομάδες εργασίας. Στο Βουκουρέστι, η οδός Αθηνών μετονομάστηκε σε Νίκου Μπελογιάννη. Πολλές οδοί επίσης στην υπόλοιπη Ρουμανία, στην Ουγγαρία, στην Τσεχοσλοβακία πήραν το ίδιο όνομα όπως και πάρκα αλλά και εκπαιδευτικά ιδρύματα.
Η πιο γνωστή περίπτωση μετονομασίας είναι το χωριό Μπελογιάννης (Beloiannisz) ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην Ουγγαρία. Η ανοικοδόμησή του άρχισε στις 6 Μαΐου 1950 και χτίστηκε από εθελοντές. Αρχικά ονομάστηκε Görögfalva, δηλαδή Ελληνοχώρι, αφού προοριζόταν να φιλοξενήσει εξόριστους Έλληνες. Στις 3 Απριλίου 1952 μετονομάστηκε σε Μπελογιάννης (Beloiannisz στα ουγγρικά) προς τιμήν του Νίκου Μπελογιάννη. Τότε το χωριό είχε 1.850 κατοίκους. Το ΚΚΕ αποφάσισε να δώσει το όνομα του Μπελογιάννη στην κεντρική κομματική σχολή του και επίσης η λαϊκή εξουσία στο μέλλον να δώσει το όνομά του στην πλατεία Ομόνοιας, την γενέτειρά του Αμαλιάδα και στην κορυφή του βουνού Γκόλιο του Γράμμου, όπου είχε τραυματιστεί το 1948.
Ο Μπελογιάννης στην τέχνη
Στην υπόθεση αποτροπής της εκτέλεσης του Νίκου Μπελογιάννη στρατεύτηκαν γρήγορα και καλλιτέχνες από όλον τον κόσμο εκπροσωπώντας διαφορετικές μορφές τέχνης. Η πιο διάσημη περίπτωση είναι αδιαμφισβήτητα το σκίτσο του Πάμπλο Πικάσο που εικονογραφεί τον Μπελογιάννη όπως θα μείνει στη μνήμη, ως ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο. Ο Πικάσο, μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας και πολέμιος του φασισμού και του πολέμου, εμπνέεται από τη φωτογραφία του Παναγιώτη Μήτσουρα από τη δίκη Μπελογιάννη που δημοσιεύεται στον Τύπο και δημιουργεί το διάσημο σκίτσο. Θα αναπαραχθεί αμέτρητες φορές έκτοτε για τις ανάγκες του κινήματος αποτροπής της εκτέλεσης και μετά την τέλεσή της, στα αφιερώματα στη μνήμη του Νίκου Μπελογιάννη.
Η εκτέλεση ενέπνευσε επίσης τον γάλλο ζωγράφο Peter de Francia, που ζωγράφισε το 1953 τον πίνακα «Η εκτέλεση του Μπελογιάννη». Ο πίνακας αποτελεί την πρώτη από τις τρεις μεγάλες μεταπολεμικές συνθέσεις, που φιλοτέχνησε ο Francia. Η δεύτερη είναι «Ο βομβαρδισμός του Sakiet» (1959), που αναφέρεται στο βομβαρδισμό του ομώνυμου τυνησιακού χωριού το 1958 από τα γαλλικά αεροπλάνα. Λίγο αργότερα, φιλοτεχνεί την «Αφρικανική φυλακή». Στην «εκτέλεση του Μπελογιάννη», ο ζωγράφος αποδίδει με εξπρεσιονιστικό τρόπο τους τρεις εκτελεσμένους• ο Μπελογιάννης διακρίνεται με το γαρύφαλλο στο ανοιχτό του χέρι ενώ οι δύο σύντροφοι του κείτονται νεκροί με τα χέρια ενωμένα. Το έργο αυτό παρέμεινε άγνωστο για περισσότερο από πενήντα χρόνια στο εργαστήριο του καλλιτέχνη προτού εκτεθεί στο κοινό.
Έργα μνημειακού χαρακτήρα δημιουργήθηκαν στις σοσιαλιστικές χώρες προς τιμήν του Μπελογιάννη. Να αναφέρουμε εδώ το χάλκινο άγαλμα του από τον γλύπτη Graetz που ανεγέρθηκε στο Βερολίνο το 1952 με γερμανική επιγραφή και το μνημείο στο Krościenko της Πολωνίας με ελληνική και πολωνική επιγραφή. Το 2009 έγιναν τα αποκαλυπτήρια του μνημείου του στην γενέτειρά του Αμαλιάδα.
Πηγή πολλών έργων υπήρξε η ζωή και η θυσία του Νίκου Μπελογιάννη για την ποίηση και τη λογοτεχνία ενώ πολλά ποιήματα μελοποιήθηκαν και τραγουδήθηκαν όχι μόνο σε επετείους μνήμης αλλά εντάχθηκαν στο ευρύτερο ρεπερτόριο της Αριστεράς. Στις 27 Απριλίου 1952 από ραδιοφωνική εκπομπή της Ελεύθερης Ελλάδας διαβάστηκε το ποίημα του Α. Σπήλιου «Πρωτομαγιά 1952» με υπότιτλο «στη μνήμη του»:
Ήρθ’ η Πρωτομαγιά – σε περιμένει
μ’ όλα τα ρόδα της στου δρόμου τη φραγή
κι η θύμησή σου, σύννεφο βαρύ,
σαν καταχνιά θολή, ματωβαμένη.
Ανέμισ’ η σημαία, ξεδιπλωμένη,
απ’ το Σικάγο και από το Φουρμί
- Ψηλά η Ζωή! Μπροστά η ζωή! – κι οι σκοτωμένοι
μι’ ατέλειωτη, μαζί, τραβούν γραμμή…
Νίκο, - η Πρωτομαγιά, η δοξασμένη.
Νίκο – οι ουντάρνικοι περνούν – σήκω να δεις,
πως πλαταγίζει – γλώσσα προσταγής
με τ’ όνομά σου η σημαία τους στολισμένη.
Τώρα περνούν το «δρόμο Μπελογιάννη».
η κάθε πολιτεία, φυλαχτό
σε κρέμασε στα στήθια της, γιορτάνι,
πρωτομαγιάτικο στεφάνι, δροσερό.
[…]
Καίει, Μπελογιάννη, το φιλί σου στο κελλί,
μεσ’ της πατρίδας το κελλί, ώ πόσο καίει!
φλόγα κι ανέβη στης σημαίας την κορφή,
δαυλός ζωής και κάλεσμα – και λέει.
- Ψηλά η ζωή! Μπροστά η ζωή – Πρωτομαγιά!
Χάρε μπαμπέση, τον καιρό σου χάνεις
σαν πολεμούν του Γράμμου τα παιδιά
- Και τη σημαία, μπροστά ο Μπελογιάννης!
Ο Γιάννης Ρίτσος έγραψε από την εξορία στον Άη Στράτη το ποίημα «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο»:
Σήμερα το στρατόπεδο σωπαίνει.
Σήμερα ο ήλιος τρέμει αγκιστρωμένος στη σιωπή
όπως τρέμει το σακάκι του σκοτωμένου στο συρματόπλεγμα.
Σήμερα ο κόσμος είναι λυπημένος.
Ξεκρέμασαν μια μεγάλη καμπάνα και την ακούμπησαν στη γη.Μες στο χαλκό της καρδιοχτυπά η ειρήνη.
Σιωπή. Ακούστε τούτη την καμπάνα. Σιωπή. Οι λαοί περνούν σηκώνοντας στους ώμους τους
το μέγα φέρετρο του Μπελογιάννη
ΟΧΙ ΔΕ ΣΟΥ ταιριάζει εσένα Μπελογιάννη τούτο το σιωπηλό πένθος
τούτες οι μαύρες κορδέλες άκρη – άκρη στο φουστάνι της άνοιξης
[...]
τούτο το πράσινο σαπούνι που λιώνει ξεχασμένο στη σκάφη θολώνοντας το νερό.
Για σένανε είναι οι μεγάλες σάλπιγγες, τα μεγάλα τύμπανα
οι μεγάλες καμπάνες και οι μεγάλες παρελάσεις
ο μεγάλος όρκος των λαών πάνω στο φέρετρό σου
η μεγάλη μέρα της τριάντα του Μάρτη που μπαίνει στο καινούργιο εορτολόγιο των ηρώων και των μαρτύρων της ειρήνης.
[…]
Έφυγες τώρα Νίκο ανάβοντας μ’ ένα γαρύφαλλο από φλόγα το κουράγιο του κόσμου,
ανάβοντας την ελπίδα στην καρδιά των λαών, ανάβοντας τους αστερισμούς της ειρήνης στο στερέωμα του κόσμου, πάνω απ’ τις πεδιάδες τις σπαρμένες κόκαλα.
Έπεσες, Νίκο, με τα’ αυτί σου κολλημένο στην καρδιά του κόσμου,
ν’ ακούς τα βήματα της λευτεριάς να βαδίζουν στο μέλλον, ν’ ακούς το μέλλον να ξεδιπλώνει εκατομμύρια κόκκινες σημαίες
πάνω απ’ το γέλιο των παιδιών και των κήπων
[…]
Ο Μπελογιάννης μας έμαθε άλλη μια φορά πώς να ζούμε και πώς να πεθαίνουμε.
Μ’ ένα γαρύφαλλο ξεκλείδωσε όλη την αθανασία.
Μ’ ένα χαμόγελο έλαμψε τον κόσμο για να μη νυχτώσει
[…]
Ο Κώστας Βάρναλης έγραψε το ποίημα «Στους Μπελογιάννηδες»:
Χαραβγή κατεπάνω του θανάτου
βάδιζεν η καρδιά σου, Παληκάρι,
λες κ’ είταν άλλος: άγουρος που ορθρίζει
ν’ ανταμώσει κρυφά την πρώτη αγάπη.
Σε κάθε βήμα ψήλωνε η κορφή σου,
το ηλιοστεφάνι τ’ ουρανού να φτάσει.
Κι αν χάραζε για σένα αιώνια Νύχτα,
η προδοσιά χορέβοντας σε φτυούσε.
Με χέρι’ αλυσωμένα, που αγαπούσαν
να κρατάνε για τον οχτρό ντουφέκι
και γαρούφαλο για το μάβρο Νόμο
σε βάλανε σημάδ’ οι πλερωμένοι
οι αρματολόγοι το χεροδεμένο,
τον Έναν οι πολλοί, τον άντρα οι φούστες,
οι τρίδουλοι το λέφτερο κ’ η λάσπη
τον πρωτανθό της Αρετής, Εσένα!
Δεν έχεις τάφο, άλλ’ όπου ηλιοβολιέται
γαρούφαλο στητό κι όπου βροντάει
καριοφίλι της λεφτεριάς, ολόρθον
η Μούσα σε φιλεί κι ο Μακρυγιάννης.
Δεν έχεις κι όνομα. Οι μάβροι το μαβρίσαν.
Μα το λένε στη ρεματιά τα’ αηδόνια,
οι ανέμοι στα πλατάνια και στα ελάτια
και τα νερά σε θάλασσα και βρύσες.
Μην κλαίτε, μάνες μαβρομαντηλούσες
και συ, Μεγάλη Μάνα των μανάδων!
Όπου να ναι, Θα τον νεκραναστήσει
μέγας λαός κι αφτός αναστημένος
Ο Αλέξης Πάρνης (κατά κόσμον Σωτήρης Λεωνιδάκης) τιμήθηκε το 1955 με το Βραβείο Παγκόσμιας Ποίησης της Νεολαίας, (κριτική επιτροπή: Ναζίμ Χικμέτ, Λουί Αραγκόν, Πάμπλο Πικάσο, Νικόλα Γκιγιέν) για το επικό ποίημα «Νίκος Μπελογιάννης»:
Κι αν ευτυχία είναι να μπεις μες στην Αμαλιάδα
σαν γιος και λυτρωτής: («Εμπρός ΕΛΑΣ για την Ελλάδα»!)
φέρνοντας με τη Λευτεριά και μια παγκόσμια ελπίδα,
τότε θα πω: κατάματα την ευτυχία την είδα.
Και μέσα απ’ το λαρύγγι του και την ψυχή του μέσα
βγαίνουν κραυγές Νικηταρά, φοβέρες Παπαφλέσσα
που σμίγουν τη μανία τους με το δικό του μένος:
«Βάλτε φωτιά στους Γερμανούς και τους προσκυνημένους»!
Άχαρος είναι ο πόλεμος κι έχει μόνο μια χάρη:
Βοηθάει να ξεχωρίσουμε την ήρα από το στάρι.
Φυλάχτε σαν τα μάτια σας τη Λαϊκή Εξουσία,
έτσι θα πιάσει μοναχά ο αγώνας κι η θυσία.
(απόσπασμα)
Ποίημα για τον Μπελογιάννη έγραψε και ο ελβετός καθηγητής ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Λωζάνης και μέλος του Παγκοσμίου Συμβουλίου Ειρήνης, Αντρέ Μπονάρ. Ο Μπονάρ, που είχε ήδη δραστηριοποιηθεί με την ελβετική επιτροπή βοήθειας στη Δημοκρατική Ελλάδα σε καμπάνια ενάντια στη Μακρόνησο, κινητοποιήθηκε και για την τύχη του Μπελογιάννη και μετά την εκτέλεσή του συνέθεσε ένα ποίημα, του οποίου παραθέτουμε ένα απόσπασμα:
Μητέρα μας Ελλάδα,
κοίτα λοιπόν σε τι σ’ έχουν μεταβάλει,
σε χώρα που οι δήμιοι βασιλεύουν,
σε Γη της Επαγγελίας των δολοφόνων,
εσένα, πηγή της ελευθερίας των λαών,
Εσένα των επαναστάσεων τροφό, ενάντια στους τυρράνους,
Εσένα γη της αντίστασης πάππου προς πάππου
Τώρα χτυπιέσαι μ’ αλυσσωμένα χέρια.
Μετά τη μεταπολίτευση και με την άνοδο του αριστερού κινήματος, άρχισαν να ακούγονται και τραγούδια για τον Μπελογιάννη. Το γνωστότερο είναι ίσως το τραγούδι Ο Μπελογιάννης ζει, σε μουσική Λάκη Χατζή και στίχους Δημήτρη Ραβάνη με τη φωνή της Μαρίας Δημητριάδη:
Τον ξέρουνε τα ελάτια, τα πλατάνια
ίδιος μ' αυτά, περήφανος, στητός
αχούν απ' τη φωνή του τα ρουμάνια
μπρος για τη νίκη, για το κόμμα μπρος.
Ο Μπελογιάννης ζει μες στην καρδιά μας,
ο Μπελογιάννης ζει πα στις κορφές
ο Μπελογιάννης ζει κι είναι κοντά μας
στων τραγουδιών τις λεύτερες στροφές.
Ζει σ' όλους τους καιρούς, σ' όλους τους τόπους
το κάθε σπίτι, σπίτι του δικό.
Ζει ο Μπελογιάννης, ζει με τους ανθρώπους
που χτίζουν έναν κόσμο σοσιαλιστικό.
Ο Μπελογιάννης ζει μες στην καρδιά μας,
ο Μπελογιάννης ζει πα στις κορφές
ο Μπελογιάννης ζει κι είναι κοντά μας
στων τραγουδιών τις λεύτερες στροφές.
Σε στίχους του αλβανού ποιητή Μουσί Ζαλόσνια βασίστηκε το τραγούδι Μπελογιάννης που βρισκόταν στον δίσκο Τα τραγούδια του μεγάλου σηκωμού, που κυκλοφόρησε το 1977 από τη χορωδία της Προοδευτικής Πανσπουδαστικής Συνδικαλιστικής Παράταξης (Π.Π.Σ.Π.):
Μαύρο μαντάτο και πικρό την Αλβανία γέμισε και λέει: Τον Μπελογιάννη ξάπλωσαν νεκρό, κι ήτανε σαν να χάσαμε δικό, σαν τον Κεμάλ η καρδιά τον κλαίει.
Σύμβολο λευτεριάς, αγνό στεφάνι το αίμα σου που εχύθη Μπελογιάννη.
Μιλάει ο Εμβέρ στο Κόμμα μας μπροστά… Ενός λεπτού σιγή στο σύντροφό μας. Τον πόνο μας με λόγια αδερφικά να πούμε στα συντρόφια τα πιστά στο κόμμα της Ελλάδας τ’ αδερφό μας.
Του Τσώρτσιλ, του Τρούμαν τα σκυλιά, οι άτιμοι προδότες της Αθήνας τον σκότωσαν στη νύχτα τη βαθιά. Μα η Ελλάδα το παιδί της το τιμά, η ματωμένη Ελλάδα η αδερφή μας.
Έχει η Ελλάδα Μπελογιάννηδες πολλούς. Το αίμα τους, ποτάμι φουσκωμένο, ποιος της ζωής θα πνίξει τους χυμούς μεσ’ στης Ελλάδας ζούνε τους βωμούς οι ήρωες – στεφάνι δοξασμένο.
Ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποίησε τους στίχους του Γιάννη Θεοδωράκη και ο Γιώργος Νταλάρας τραγούδησε το έτερο τραγούδι με τίτλο Μπελογιάννης, που ακούστηκε στην ταινία "Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο" το 1980:
Ο Μπελογιάννης
βροχή μέσα στους κάμπους
στην πέτρα στο στάχυ
στου σπιτιού μας τη σκεπή
Στο χώμα μας βαθιά η αγκαλιά σου
κρατάει η πέτρα τη λευτεριά
κόκκινη γαρουφαλλιά
του ήλιου φωτιά
Η ταινία του Νίκου Τζίμα, «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο» ήταν μια περιγραφή της τελευταίας περιόδου της ζωής του Νίκου Μπελογιάννη, από την άφιξή του στην Ελλάδα μέχρι την εκτέλεσή του. Ήταν μια τολμηρή προσπάθεια αποτύπωσης του κλίματος της εποχής μετά από δεκαετίες λογοκρισίας και σιωπής. Επιβραβεύτηκε με το πρώτο βραβείο καλύτερης ταινίας στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και κυρίως από την αθρόα προσέλευση των θεατών στην προβολή της. Το ρόλο του Μπελογιάννη ερμήνευσε ο Φοίβος Γκικόπουλος ενώ έπαιξαν πολλοί σπουδαίοι ηθοποιοί όπως ο Μάνος Κατράκης, ο Αλέκος Αλεξανδράκης, ο Κώστας Καζάκος, η Αιμιλία Υψηλάντη, ο Βαγγέλης Καζάν, ο Πέτρος Φυσσούν, ο Άγγελος Αντωνόπουλος και η Μίρκα Παπακωνσταντίνου ως Έλλη Παππά.
Η μορφή του Νίκου Μπελογιάννη δεν ξεθώριασε με το χρόνο. Αντίθετα, το τελευταίο διάστημα υπάρχει ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για την προσωπικότητά του, που σχετίζεται και με τον πρόσφατο θάνατο της Έλλης Παππά και τη διαμάχη μεταξύ του ΚΚΕ και της οικογένειας του. Στο πλαίσιο αυτό επανεκδόθηκαν από τις εκδόσεις Άγρα δύο έργα του Νίκου Μπελογιάννη, Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα και το Σχέδιο για μια ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πρόκειται για δύο εργασίες που έγραψε σε αφάνταστες συνθήκες, το πρώτο στο μεγαλύτερο μέρος του στις μεταξικές φυλακές και το δεύτερο στην απομόνωση ανάμεσα στις δίκες περιμένοντας την εκτέλεση του από το μετεμφυλιακό κράτος. Οι μετέπειτα τύχες τους καθορίστηκαν από την γενικότερη ιστορική αλλά και ειδικότερα την εσωτερική πορεία του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος. Το Σχέδιο για μια ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας εκδόθηκε με ψευδώνυμο (Μ. Κουλουριώτης) το 1952 από τη μητέρα του και την επόμενη χρονιά στο εξωτερικό με πρόλογο του Νίκου Ζαχαριάδη ενώ μεταπολιτευτικά επανεκδόθηκε από την Έλλη Παππά στη Σύγχρονη Εποχή με τίτλο Κείμενα από την απομόνωση. Όσο για Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα, λησμονήθηκε ως το 1998 που πρωτοεκδόθηκε από τη Σύγχρονη Εποχή αφιερωμένο στα ογδοντάχρονα του ΚΚΕ. Επίσης, ο συνθέτης Νίκος Μαμαγκάκης κυκλοφόρησε πρόσφατα ένα cd με τίτλο «Το τραγούδι του Μπελογιάννη και της Ελλης Παππά», στο οποίο μελοποίησε κείμενα της Έλλης Παππά από τα έργα της «Γράμματα στον γιο μου» και «Δουλειά της φυλακής».
