60 χρόνια από το Δόγμα Τρούμαν

(δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αριστερά!, τεύχος 215, στις 23 Μαρτίου 2007)

Συμπληρώνονται αυτές τις μέρες 60 χρόνια από το «Ειδικό Μήνυμα προς το Κογκρέσο για την Ελλάδα και την Τουρκία» του τότε Προέδρου των ΗΠΑ Χάρυ Τρούμαν, το οποίο έμεινε στην Ιστορία σαν «Δόγμα Τρούμαν». Το γεγονός αυτό ήταν καθοριστικό για τη χώρα και πολλαπλά σημαντικό για τις διεθνείς εξελίξεις της εποχής, σε σημείο ώστε να θεωρείται ως σημείο έναρξης του Ψυχρού Πολέμου ανάμεσα στις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση.

Το διεθνές περιβάλλον και η συγκυρία

Στις αρχές του 1947 είχε περάσει ήδη ένα σημαντικό διάστημα από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και η συσσώρευση διαφωνιών για τις μεταπολεμικές διευθετήσεις ανάμεσα στους τρεις μεγάλους νικητές (Μεγάλη Βρετανία, ΗΠΑ από τη μια και Σοβιετική Ένωση από την άλλη) έδειχνε το δρόμο προς την οριστική ρήξη. Το ζήτημα της κυβέρνησης και των συνόρων της Πολωνίας, οι περιπτώσεις της Ρουμανίας και της Ελλάδας και κυρίως το ζήτημα της Γερμανίας, των πολεμικών επανορθώσεων και της ανασυγκρότησης της ήταν οι αιχμές. Στα τέλη του 1946, οι ΗΠΑ και η Μεγάλη Βρετανία αποφάσισαν μονομερώς να ενοποιήσουν τις ζώνες της Γερμανίας που είχαν στον έλεγχο τους, παρά τις διαμαρτυρίες της Σοβιετικής Ένωσης αλλά και της Γαλλίας.
Την ίδια περίοδο, το τέλος του πολέμου και η ήττα του ναζισμού-φασισμού είχε δώσει ώθηση σε εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα παγκοσμίως. Αντιμέτωπη με αυτή την κατάσταση βρέθηκε κυρίως η Μεγάλη Βρετανία, νικήτρια μεν του πολέμου αλλά και αποικιακή δύναμη πρώτης γραμμής που έβλεπε να αμφισβητείται η αυτοκρατορία της σε όλες τις γωνιές της γης. Η Ελλάδα είχε την ατυχία να υποστεί μια παραδειγματική επέμβαση, κατά τα Δεκεμβριανά, οπότε και η Μεγάλη Βρετανία για να ελέγξει την κατάσταση και να δείξει σε όλους τις προθέσεις της, δεν δίστασε, ενώ μαινόταν ακόμη ο πόλεμος με τη Γερμανία, να στείλει πολλαπλάσιες δυνάμεις κατάκτησης και κατοχής από αυτές που έστειλε ως συμμαχικές το 1941. Όλο το επόμενο διάστημα, η Μεγάλη Βρετανία προσπάθησε με κάθε τρόπο να επιβάλει τον έλεγχο της στη χώρα, ωστόσο η κλιμάκωση του εμφυλίου πολέμου την έφτασε στα όρια της ως προς τους πόρους που μπορούσε να διαθέσει στη συγκυρία. Άλλωστε, είχε πολλά και πιο σημαντικά μέτωπα, όπως την Ινδία.
Αντιθέτως, οι ΗΠΑ έβγαιναν επίσης θριαμβεύτριες από τον πόλεμο και έτοιμες να καλύψουν τα «κενά» που δημιούργησε ο πόλεμος και οι μεταπολεμικές εξελίξεις. Με τα δολάρια και τη «μπόμπα» ήταν αποφασισμένες να μη γυρίσουν στον απομονωτισμό τους αλλά να εδραιωθούν ως η νέα παγκόσμια ιμπεριαλιστική δύναμη. Η αποχώρηση της Μεγάλης Βρετανίας από την Ελλάδα και η ανάληψη των «υποχρεώσεων» της από τις ΗΠΑ, ήταν ένα καλό έναυσμα για τη γνωστοποίηση αυτών των γενικότερων προθέσεων προς όλες τις κατευθύνσεις και κυρίως προς τη Σοβιετική Ένωση.

Στα τέλη Φεβρουαρίου 1947, η Μεγάλη Βρετανία γνωστοποίησε στις ΗΠΑ την αδυναμία της να συνεχίσει την οικονομική και στρατιωτική στήριξη προς την ελληνική κυβέρνηση. Οι ΗΠΑ ανταποκρίθηκαν αμέσως και γνωστοποίησαν με τη σειρά τους τις προθέσεις τους στην εκεί ελληνική πρεσβεία. Λίγες μέρες αργότερα, στις 3 Μαρτίου, η Ελλάδα υπόβαλε επίσημη αίτηση βοήθειας προς τις ΗΠΑ. Στις 12 Μαρτίου, ο πρόεδρος Τρούμαν εκφώνησε το περίφημο διάγγελμα που έμεινε γνωστό ως «Δόγμα Τρούμαν», με το οποίο εισήγαγε νομοσχέδιο για τη χορήγηση οικονομική βοήθειας ύψους 300 εκατομμυρίων δολαρίων στην Ελλάδα και 100 εκατομμυρίων δολαρίων στην Τουρκία.

Απόσπασμα:

Οι Ηνωμένες Πολιτείες έλαβαν από την ελληνική κυβέρνηση μια επείγουσα έκκληση για οικονομική βοήθεια. Προκαταρκτικές εκθέσεις από την Αμερικανική Οικονομική Αποστολή στην Ελλάδα και εκθέσεις του Αμερικανού Πρέσβη στην Ελλάδα ενισχύουν τη δήλωση της ελληνικής κυβέρνησης ότι η βοήθεια είναι αναγκαία ώστε να επιβιώσει η Ελλάδα ως ελεύθερο έθνος. […]

Η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε επίσης τη βοήθεια έμπειρων Αμερικανών διοικητών, οικονομολόγων και τεχνικών ώστε να διασφαλίσει ότι η οικονομική και άλλη βοήθεια που θα δοθεί στην Ελλάδα, θα χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά για τη δημιουργία μιας σταθερής και αυτοσυντηρούμενης οικονομίας και τη βελτίωση της δημόσιας διοίκησης.[…]

Η ίδια η ύπαρξη του ελληνικού κράτους απειλείται σήμερα από τις τρομοκρατικές δραστηριότητες πολλών χιλιάδων οπλισμένων ανδρών, υπό την καθοδήγηση Κομμουνιστών, οι οποίοι αμφισβητούν την εξουσία της κυβέρνησης σε μια σειρά σημεία, ειδικά κατά μήκος των βορείων συνόρων. Μια Επιτροπή διορισμένη από το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθών ερευνά τώρα τις ανώμαλες συνθήκες στη βόρεια Ελλάδα και τις υποτιθέμενες παραβιάσεις συνόρων κατά μήκος των συνόρων της Ελλάδας με την Αλβανία, τη Βουλγαρία και τη Γιουγκοσλαβία.[…]

Αυτό δεν είναι τίποτα λιγότερο από μια καθαρή αναγνώριση του γεγονότος ότι ολοκληρωτικά καθεστώτα που επιβλήθηκαν σε ελεύθερους λαούς, με άμεση ή έμμεση βία, υπονομεύουν τα θεμέλια της διεθνούς ειρήνης και άρα την ασφάλεια των Ηνωμένων Πολιτειών. […]

Συνακόλουθα, η εξαφάνιση της Ελλάδας ως ανεξάρτητου κράτους θα είχε ένα μεγάλο αντίκτυπο σε αυτές τις χώρες στην Ευρώπη , οι λαοί των οποίων παλεύουν ενάντια σε μεγάλες δυσκολίες για να διατηρήσουν τις ελευθερίες τους και την ανεξαρτησία τους καθώς αποκαθιστούν τις ζημιές του πολέμου.[…]

Οι συνέπειες του «Δόγματος Τρούμαν» ήταν, όπως είπαμε, καθοριστικές για τη χώρα αλλά και για τις διεθνείς εξελίξεις. Η απόφαση των ΗΠΑ να αναμιχθούν στα ελληνικά πράγματα υπήρξε για τις ίδιες έμπρακτη συμβολική «απάντηση» στη Σοβιετική Ένωση και σίγουρα καθοριστικό σημείο στις σχέσεις τους ενόψει του ευρύτερου Σχεδίου Μάρσαλ. Η ενέργεια αυτή των ΗΠΑ παράκαμπτε επιδεικτικά το νεοσύστατο Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών και εισήγαγε δύο θεμελιώδη στοιχεία της πολιτικής τους αντίληψης για το Ψυχρό Πόλεμο. Το πρώτο ήταν η «ανάσχεση» του αντιπάλου (containment), δηλαδή η ανάληψη επιθετικών, προληπτικών ενεργειών σε μια αντιπαράθεση όπου η συνεννόηση δεν είχε θέση. Το δεύτερο ήταν η θεωρία του «ντόμινο», δηλαδή ότι η απώλεια θέσεων ή έστω η μη κάλυψη κενών θα ευνοούσε αλυσιδωτά τον αντίπαλο σε μια σειρά σημείων του πλανήτη. Και βασικά χτίστηκε έκτοτε η εικόνα της Σοβιετικής Ένωσης και του σοσιαλιστικού στρατοπέδου σαν το «απόλυτο κακό», «ολοκληρωτισμός» και «τυραννία» σε αντιπαράθεση με τον «ελεύθερο κόσμο», τη «δημοκρατία».

Για την Ελλάδα, οι συνέπειες ήταν καθοριστικές, τόσο στη συγκυρία του Εμφυλίου πολέμου όσο και μακροπρόθεσμα με την ιμπεριαλιστική ανάμειξη των ΗΠΑ στη χώρα απροκάλυπτα μέχρι τη Μεταπολίτευση και ουσιαστικά, αδιάλειπτα μέχρι τις μέρες μας.
Η βοήθεια των ΗΠΑ ουσιαστικά ήταν μια τουλάχιστον συγκυβέρνηση της χώρας, πράγμα πρωτοφανές τόσο για ευρωπαϊκή χώρα μεταπολεμικά όσο και για την, πλούσια ωστόσο σε εμπειρίες επεμβάσεων, Ελλάδα. Το ποσό των 300 εκατομμυρίων δολαρίων διαιρέθηκε στη μέση σε οικονομική και στρατιωτική βοήθεια αν και στην ουσία μεγάλο μέρος της ευρύτερης οικονομικής βοήθειας ήταν έμμεσα αλλά ουσιαστικά στρατιωτική, δηλαδή στην υπηρεσία της ολοκληρωτικής συντριβής του αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού. Η αποκατάσταση των συγκοινωνιών, λιμανιών και αεροδρομίων ήταν στα πλαίσια των αναγκών του πολέμου, όπως φυσικά και η χρηματοδότηση πρωτοφανών επιχειρήσεων όπως η μετεγκατάσταση εκατοντάδων χιλιάδων πληθυσμού για την ερήμωση των περιοχών του Δημοκρατικού Στρατού και η δημιουργία της Μακρονήσου, πρότυπου στρατοπέδου συγκέντρωσης στη μεταπολεμική Ευρώπη για την «ανάνηψη» των αμετανόητων αριστερών.
Για τη διαχείριση του ποσού του «Δόγματος Τρούμαν» εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα η Αμερικάνικη Αποστολή (AMAG) και η αντίστοιχη στρατιωτική (USAGG). Ο πολιτικός έλεγχος που εγκαινιάστηκε με το «Δόγμα Τρούμαν» συνεχίστηκε και εντάθηκε αμέσως μετά στα πλαίσια του Σχεδίου Μάρσαλ.
Οι Αμερικάνοι είχαν λόγο για κάθε πτυχή της πολιτικής της χώρας, σε μεγάλο βαθμό νομότυπα με τις συμφωνίες με τις οποίες δεσμεύτηκε η χώρα αλλά φυσικά και με βάση την πολιτική επιρροή τους. Οι ίδιες οι αιτήσεις της Ελλάδας για βοήθεια και οι διακοινώσεις της γράφτηκαν στο Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ. Οι ίδιες οι κυβερνήσεις της χώρας άλλαζαν με βάση τις απόψεις των ΗΠΑ και Αμερικάνοι σύμβουλοι υπήρχαν σε όλες τις βασικές υπηρεσίες και οργανισμούς, στρατιωτικούς και πολιτικούς με βάση ελληνικούς νόμους και διατάγματα. Αμερικανοί ειδικοί είχαν τοποθετηθεί επίσημα στη Νομισματική Επιτροπή και στη Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου αλλά και επικεφαλής στο Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων (ΙΚΑ). Η Αμερικανική Αποστολή αποτελούσε κράτος εν κράτει, εξασφαλίζοντας και την κακόφημη «ετεροδικία», δηλαδή την απαλλαγή από τη δικαιοδοσία των ελληνικών δικαστηρίων. Αποτέλεσε λοιπόν το «Δόγμα Τρούμαν» τη βάση πάνω στην οποία αναπτύχτηκε ο έλεγχος της χώρας από τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό, έλεγχος οικονομικός αλλά και στρατιωτικός στον Εμφύλιο και μετέπειτα με τις βάσεις, έλεγχος πολιτικός με έντονη παρέμβαση στις πολιτικές εξελίξεις και προσφορά μια επτάχρονη χούντα. Αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία γαντζώθηκε η τάξη των «πλουτισάντων επί Κατοχής» που έγιναν «εθνικόφρονες» και πρόγραψαν ως «αντεθνικό» το μεγαλειώδες λαϊκό κίνημα της χώρας. Οι σχέσεις και οι βάσεις είναι βαθιές και συνεχίζουν να υπάρχουν με νέους και με δοκιμασμένους, αν χρειαστεί, τρόπους.


Βιβλία

Γιάννης Γιαννουλόπουλος, Ο μεταπολεμικός κόσμος, Αθήνα: Παπαζήσης, 1992

Γιώργος Μαργαρίτης, Ιστορία του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2000

Γιάννης Χοντζέας, Το τέλος του κομμουνισμού, Αθήνα: Α/συνέχεια, 1993

Συλλογικό, Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950, Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα: Θεμέλιο, 1984

Η Αθήνα ενάντια στην ύπαιθρο. Η εκστρατεία των Ταγμάτων Ασφαλείας από την Αθήνα στην Εύβοια

(δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ο Πολίτης, τεύχος 163, Φεβρουάριος 2008)

«Το Κράτος είναι αποφασισμένον να επιβάλη οπωσδήποτε και δι’ οιουδήποτε μέσου την θέλησιν του και την τάξιν εις ολόκληρον την Εύβοιαν.»
Προκήρυξη Χ. Παπαθανασόπουλου προς τους κατοίκους της Ιστιαίας [02.04.1944]

Τα γεγονότα του 1943 στη χώρα αλλά και στα παγκόσμια πεδία των μαχών ήταν καταιγιστικά. Στην Ελλάδα, αφού η αγροτική εξέγερση πλαισιωμένη από την πολιτική και οργανωτική κινητοποίηση του ΕΑΜ οδήγησε στη μεταμόρφωση του ΕΛΑΣ από άθροισμα αντάρτικων ομάδων σε έναν εντυπωσιακό στρατό άνω των 20.000 μαχητών, ήρθε η συνθηκολόγηση της Ιταλίας το Σεπτέμβριο του 1943, ο εξοπλισμός του ΕΛΑΣ με ιταλικά όπλα και η συνειδητοποίηση των Γερμανών ότι έπρεπε να ξανακατακτήσουν το μεγάλο μέρος της χώρας που άφηναν οι πρώην σύμμαχοί τους και που τώρα ήταν υπό την κυριαρχία της Αντίστασης, ένα κράτος εν κράτει.
Η τρίτη και τελευταία κατοχική κυβέρνηση, αυτή του Ιωάννη Ράλλη, που συγκροτήθηκε τον Απρίλιο του 1943, αποτέλεσε και τη θεσμική μορφή ανάδυσης «ενός ενιαίου «εθνικόφρονος» χώρου, που περιλαμβάνει τόσο τους επίσημους εκφραστές της «Ελληνικής Πολιτείας» όσο και μεγάλο μέρος των μη ΕΑΜικών αντιστασιακών οργανώσεων». Αυτό που προείχε πια ήταν η καταπολέμηση του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ. Αυτό που ήθελαν δηλαδή και οι Γερμανοί χωρίς να υποστούν ιδιαίτερες απώλειες. Το φθινόπωρο του 1943, όλες οι υπηρεσίες ασφαλείας της χώρας υπάγονται πλέον στον Γερμανό «Αρχηγό των SS και της Αστυνομίας στην Ελλάδα» , φυσικά και τα Τάγματα Ασφαλείας που συγκρότησε η κυβέρνηση Ράλλη.
Την αρχική συγκρότηση δύο ευζωνικών ταγμάτων στην Αθήνα ακολούθησε η συγκρότηση ταγμάτων προς αποστολή τους στην επαρχία, ένα είδος εκστρατείας από την πρωτεύουσα προς την ύπαιθρο. Στα τέλη του 1943 σε μια πρώτη φάση και την άνοιξη του 1944 σε μια δεύτερη, είχε έρθει η σειρά της Εύβοιας. Θα προσπαθήσουμε να δείξουμε ότι η συγκρότηση των Ταγμάτων στην Εύβοια εκπορεύτηκε από την Αθήνα, τόσο από την κατοχική κυβέρνηση όσο και από το τμήμα του ΕΔΕΣ που συνεργάστηκε μαζί της, με την ενεργή ανάμιξη των Γερμανών, και ενισχύθηκε επίμονα μέχρι να αποκτήσει τοπική βάση. Η λεπτομερής εξιστόρηση της ειδεχθούς δράσης των Ταγμάτων αυτών ξεφεύγει από τα όρια αυτής της ανακοίνωσης.

Από τα μέσα Νοεμβρίου 1943 κυκλοφορούσαν στη Χαλκίδα φήμες για τον ερχομό μεγάλης γερμανικής δύναμης και για τη συγκρότηση στην Αθήνα Ταγμάτων Ασφαλείας με προορισμό την Εύβοια. Μια απόπειρα αρπαγής όπλων από κάποια αποθήκη του ΕΛΑΣ έξω από την Αρτάκη, στην περιοχή «Γαϊδουροσταθμός» και η συνακόλουθη μικροσυμπλοκή οδήγησε στην ανακάλυψη ομάδας που θεωρήθηκε πρόδρομος του Τάγματος. Πράγματι επρόκειτο για ομάδα του απόστρατου στρατηγού Δημήτρη Λιάκου, ο οποίος, σύμφωνα με το λοχαγό Χρήστο Λέρτα , μέλος τότε του ΕΔΕΣ, είχε μυηθεί στην οργάνωση «Εθνική Δράσις». Στις 9.10.1943 ο Λιάκος με άλλους τρεις προσπάθησαν να κλέψουν οπλισμό από τον εφεδρικό ΕΛΑΣ Νέας Αρτάκης αλλά απέτυχαν. Οι δύο εκτελέστηκαν ενώ ο Λιάκος φαίνεται να φυγαδεύτηκε στην Αθήνα από τον τοπικό ΕΔΕΣ που του έδωσε πρακτικό ορκομωσίας και έγγραφο προς την Κεντρική Επιτροπή του ΕΔΕΣ στην Αθήνα. Ο ΕΔΕΣ όμως στην Αθήνα έχει ήδη διασπαστεί.

Ο ΕΔΕΣ Αθηνών και τα Τάγματα

Οι συνταγματάρχες Παπαγεωργίου και Παπαθανασόπουλος του ΕΔΕΣ πέρασαν ένα διάστημα κρατούμενοι των κατοχικών δυνάμεων το 1943 και μετά την αποφυλάκισή τους τάχθηκαν οριστικά ενάντια στην αντιστασιακή δράση και στράφηκαν, μαζί με το δικηγόρο Ηλία Σταματόπουλο, προς την πολιτική κατεύθυνση της αντιμετώπισης του κομμουνισμού ως κύριου κινδύνου ενόψει των μεταπολεμικών εξελίξεων και συνεργάζονταν πλέον ανοικτά με την κατοχική κυβέρνηση και τους Πάγκαλο – Γονατά για τη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας. Τον Απρίλιο του 1943 ένα άρθρο του Δ. Γιαννακόπουλου στην εφημερίδα του ΕΔΕΣ «Δημοκρατική Σημαία» με αντιστασιακό περιεχόμενο έγινε αφορμή για την κρίση στον ΕΔΕΣ, που οδήγησε στη διάσπασή του. Μετά από συγκρούσεις, στις 17 Σεπτεμβρίου του 1943 ο Παπαγεωργίου αυτοανακηρύχτηκε αρχηγός του ΕΔΕΣ Αθηνών και η συγκεκριμένη οργάνωση πήρε ανοιχτά πλέον το δρόμο της συνεργασίας και προσπάθησε να πάρει με το μέρος της τα στελέχη του ΕΔΕΣ αποκρύπτοντας σε ορισμένες περιπτώσεις τη διάσταση της από το Ζέρβα, ενώ και ο τελευταίος άργησε να πάρει αποστάσεις. Ο Παπαθανασόπουλος, που θα συναντήσουμε αμέσως παρακάτω ως επικεφαλής των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Εύβοια, θα εκπροσωπήσει τον διασπαστικό ΕΔΕΣ στη γνωστή συνάντηση με άλλους εκπροσώπους δεξιών οργανώσεων στην Αθήνα, όπως της προαναφερθείσης «Εθνικής Δράσεως» αλλά και του εκπροσώπου της κατοχικής κυβέρνησης Σειραδάκι υπό την αιγίδα του Νεοζηλανδού λοχαγού Ντον Στοτ, ενώ σύμφωνα με το Διονύση Μπενετάτο, ο Παπαθανασόπουλος τον Σεπτέμβριο του 1943 συμμετείχε σε συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής της ΛΑΕ και πρότεινε τη συνεργασία της με την κυβέρνηση Ράλλη με σκοπό την καταπολέμηση του ΕΑΜ.
Σύμφωνα με την κατάθεση του Διονυσίου Παρασκευόπουλου, συγγενή του γαμπρού του Παπαθανασόπουλου, Θάνου Οικονομόπουλου, ο Παπαθανασόπουλος από τις 2 Οκτωβρίου 1943 και για 3μιση μήνες φιλοξενήθηκε στο σπίτι του, στην οδό Πραξιτέλους 8. Σε αυτόν παρουσιάστηκε ως αρχηγός του ΕΔΕΣ και δεχόταν στο σπίτι διάφορους αξιωματικούς και ιδιώτες όπως οι Χαρ. Βουζουναράς, Χαρ. Αντωνάτος, Μάνος Πασβάντης, ο υπασπιστής του Γ. Πολιτάκης, ο Γ. Γκενεράλης, ταγματάρχης Χωροφυλακής, ο δικηγόρος Μαυρίκος Μαυρίκης, ο ανώτερος αξιωματικός Διάμεσης, ο στρατηγός Λιάκος, ο μετέπειτα γαμπρός του Παρασκευόπουλου και πολιτικός σύμβουλος των Λιάκου και Παπαθανασόπουλου Αλ. Οικονομίδης, κ.ά. Κάθε Τετάρτη δειπνούσε με τον Ιωάννη Βουλπιώτη και Γερμανούς αξιωματικούς, όπως του έλεγε ο ίδιος. Είχε δε σχέσεις με τον Ιωάννη Ράλλη με σύνδεσμο τον Βουζουναρά. Μέσω αυτού συγκέντρωσε 500 εκατομμύρια δραχμές από το Ράλλη στα τέλη Νοεμβρίου 1943.

Ανάλογη δράση φαίνεται ότι ανέπτυξε ο δικηγόρος Μαυρίκος Μαυρίκης. Σε επιστολή του προς τον Ηρακλή Πετιμεζά του ΕΔΕΣ στις 27.10.1944 ο Γεώργιος Φαφούτης του απαντά:
« Μου εζητήσατε να σας πω τι γνωρίζω περί του Δικηγόρου Μαυρίκη […]. Κατά το μήνα Οκτώβριον 1943 επέστρεψα από το τελευταίο μου ταξίδι από την Σμύρνην, και συνάντησα τον παλαιόν γνωστόν μου Δημ. Παπαπροκοπίου έφεδρον ανθυπολοχαγόν, ο οποίος μου είπε ότι θα έπρεπε να γνωρίσω τον δικηγόρον Μαυρίκην ο οποίος είναι καλός πατριώτης και αντιπρόσωπος του Στρατηγού Ζέρβα και ότι θα έπρεπε να διευκολύνω και αυτόν διότι κάνει και αυτός (ο Μαυρίκης) πατριωτικόν αγώνα. […] Κατά την συνάντησιν μας αυτήν ο Μαυρίκης με παρεκάλεσε να τον βοηθήσω εις το να φύγει ο υιός του στην Σμύρνη δια να συναντήσει τους Άγγλους δια να τους πείσει να του στείλουν χρήματα, ιματισμόν και πολεμοφόδια διότι ετοιμάζει εδώ σώματα προς καταπολέμησιν των Κομμουνιστών και των Γερμανών. Του απήντησα ότι μπορώ μόνον να βοηθήσω τον υιόν του να φύγει, αλλά είχα αμφιβολίας αν ο υιός του θα κατώρθωνε να πείσει τους Άγγλους να τον βοηθήσουν. […]
Εις την συνάντησιν μας στου Ζαχαράτου μου είπε μεταξύ άλλων να του βρω μερικά παιδιά δια τα σώματα τα οποία ετοίμαζε.
Πράγματι του ευρήκα 18 παιδιά δια τα οποία έλεγε ότι θα τα εγγράψη στα σώματα και με παρεκάλεσε να φροντίσω δια την τροφοδοσίαν των, πράγμα το οποίον έκαμα, αλλά τον λογαριασμόν του εστιατορίου δεν τον επλήρωσε ποτέ, οπότε τα παιδιά διέρευσαν και κατετάγησαν μόνα των εις τα τάγματα ασφαλείας.»
Από πολλές πλευρές φαίνεται η διαπλοκή του ΕΔΕΣ Αθηνών, της κυβέρνησης Ράλλη και των Γερμανών μέσω των άμεσων συνεργατών τους καθώς και άλλων πολιτικών παραγόντων, ο καθένας για τους δικούς του σκοπούς και όλοι μαζί εναντίον της οργανωμένης Αντίστασης του ελληνικού λαού. Άλλωστε αυτό δεν το κρύβει τουλάχιστον ο Παπαθανασόπουλος στην απολογία του στο Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων, υποστηρίζοντας φαιδρά ότι παραπλανούσε τους Γερμανούς ενώ ενεργούσε υπό το Συμμαχικό Στρατηγείο, το οποίο ήθελε να αναγνωρίζει στο πρόσωπο του αμφιλεγόμενου Στοτ. Πιο ενδιαφέρουσα είναι μια έκθεση του με τίτλο «Δια τας ενεργείας μας εν Ευβοία εναντίον του Κομμουνισμού» με ημερομηνία 2 Ιουνίου 1944 που συνυπογράφεται από το Διοικητή του γερμανικού μηχανοκίνητου τάγματος Westphal, αποσπάσματα της οποίας δημοσιεύτηκαν στο φύλλο 170 της εφημερίδας «Ελευθερία». Σε αυτή ο Παπαθανασόπουλος αναφέρει καθαρά ότι ζήτησε τη βοήθεια των Γερμανών μέσω του Βουλπιώτη για την εκστρατεία του στην Εύβοια και ανέλαβε δράση μετά την υπόσχεση τους για παροχή όπλων.
Σαφές είναι και ένα κείμενο προς τους Λιάκος-Παπαθανασόπουλο με οδηγίες για τη δράση τους στην Εύβοια. Γίνεται σαφές ότι ο οπλισμός θα σταλεί από την Αθήνα, στην οποία θα πρέπει να αναφέρονται οι Λιάκος-Παπαθανασόπουλος κάθε 48ωρο με δελτία πληροφοριών. Επίσης σαφής είναι η στάση απέναντι στα στρατεύματα Κατοχής, αφού απαγορεύεται επί ποινή θανάτου κάθε ενέργεια στρεφόμενη εναντίον τους.
Η αρχική ιδέα ήταν η στρατολόγηση πολιτοφυλάκων από την γύρω περιοχή, Χαλκίδα και περίχωρα από Ψαχνά έως Βάθεια λόγω οικονομικής αδυναμίας στρατολόγησης Αθηναίων. Μέχρι όμως να επιτευχθεί ο στόχος αυτός θα χρειαστεί δύο φορές να σταλεί δύναμη από Αθήνα όπως θα δούμε. Οι πολιτοφύλακες αυτοί θα εμφανίζονταν ως Ελληνικός Στρατός με ανάλογο ειδικό σήμα. Αποστολή τους η εκκαθάριση της νήσου από τα αναρχικά στοιχεία και η επαναφορά των νομίμων, δηλαδή των κατοχικών ή στην καλύτερη περίπτωση των μεταξικών, Κοινοτικών και Δημοτικών Αρχών. Παράλληλα ο Λιάκος, ενώ θα εμφανίζεται ως εκπρόσωπος της κυβέρνησης, θα προχωρά στην τοποθέτηση πολιτικών εκπροσώπων του ΕΔΕΣ Αθηνών για την Βόρεια, την Κεντρική και τη Νότια Εύβοια καθώς και τριμελών ή πενταμελών επιτροπών σε κάθε πόλη ή χωριό, την εγγραφή μελών και τη στρατολόγηση πολιτοφυλάκων. Τέλος, ο Λιάκος έπρεπε να οργανώσει υπηρεσία για την τροφοδοσία και τη μισθοδοσία των πολιτοφυλάκων.

Εκστρατεία στην Εύβοια

Κατέφθασε λοιπόν ως νέος νομάρχης Ευβοίας, διορισμένος από την κυβέρνηση Ράλλη ο στρατηγός Δ. Λιάκος μαζί με απόσπασμα από 70 περίπου χωροφύλακες από την Αθήνα . Μαζί του κατέφθασε και ο Α. Οικονομίδης, ως σύμβουλος και διερμηνέας. Τον Ιανουάριο του 1944, ο Λιάκος συγκρότησε «Εθνική Πολιτοφυλακή» με λόχους στα Ψαχνά, στην Αρτάκη, στο Δοκό και στο Βασιλικό. Για την συντήρηση των σωμάτων αυτών ο Λιάκος επιτάσσει τρόφιμα από την επιτροπή συσσιτίων, την ένωση συνεταιρισμών, την Αγροτική Τράπεζα και φορολογεί τα πάντα, από τρόφιμα έως εισιτήρια. Επίσης διενεργείται και η πρώτη τοπική επιστράτευση της κλάσης του ‘32 και δημιουργούνται λόχοι στη Χαλκίδα.
Στις 9 Ιανουαρίου, ο Παπαθανασόπουλος, που βρίσκεται ακόμη στην Αθήνα, στέλνει μια ενθαρρυντική επιστολή στον Οικονομίδη:
«Αγαπητέ Αλέκο, […] Επισπεύσατε την συγκρότησιν των τμημάτων για το κτύπημα των αναρχικών ανταρτικών ομάδων και επισπεύσατε επίσης την συλλογήν χρημάτων δια την τροφοδοσίαν των τμημάτων μας. […]‘Όλοι οι γνωστοί φίλοι σας εύχονται επιτυχίαν. Ελπίζω να έλθω και εγώ μέχρι τέλους της εβδομάδος ως Λειβαδίτης. Να τηρηθή απολύτως μυστικόν. […] Μη λησμονείτε ότι πρέπει να μου στέλλετε δελτία κάθε δύο ημέρες, τα ζητούν οπωσδήποτε οι άλλοι . Με αγάπην, Μπάμπης.»
Με τη δύναμη που συγκέντρωσε ο Λιάκος στη Χαλκίδα άρχισε τις επιδρομές στην υπόλοιπη Εύβοια με σκοπό τη διάλυση των εαμικών οργανώσεων και του αντάρτικου και την εγκατάσταση σταθμών σε σημαντικά κέντρα όπως σε Βάθεια, Ερέτρια, Αλιβέρι και Κύμη. Με αναφορές του προς το Υπουργείο Εσωτερικών, ο Λιάκος δηλώνει ότι έχει εκκαθαρίσει την ευρύτερη περιοχή της Χαλκίδας μέσα στον Ιανουάριο αλλά ζητά την ίδρυση έκτακτου Στρατοδικείου καθώς πολλοί συλληφθέντες απολύονται, πράγμα που αντίκειται «προς την εθνικήν συνείδησιν του λαού».
Στις αρχές Φεβρουαρίου οι νεοσχηματισμένοι λόχοι των Ταγμάτων στη Χαλκίδα τίθενται στη διάθεση των Γερμανών στις εκκαθαριστικές τους επιχειρήσεις στην Κεντρική Εύβοια. Με τις δυνάμεις που εγκαθίστανται στις φρουρές, οι Γερμανοί ελέγχουν τον άξονα Χαλκίδας-Κύμης και την περιοχή των Ψαχνών. Στις 25 Φεβρουαρίου ο Λιάκος διενεργεί στρατολογία σε 5 κλάσεις μέρους του τέως Δήμου Μεσαπίων. Τυχόν ανυπότακτοι θεωρούνται μέλη ανατρεπτικών ομάδων και υποψήφιοι προς εκτόπιση μαζί με τις οικογένειες τους. Παρ’ όλα αυτά, η επιστράτευση παρουσιάζει προβλήματα. Από την Αρτάκη μέχρι τα μέσα Μαρτίου παρουσιάζονται μονάχα 3 από τους 44 κληθέντες.
Μπροστά σε αυτή την κατάσταση και μετά από αίτηση του Λιάκου, η κυβέρνηση Ράλλη στέλνει για ενίσχυση το 2ο Τάγμα Ευζώνων Αθηνών αλλά και οι Γερμανοί στέλνουν ένα λόχο και θέτουν όλες τις δυνάμεις υπό τις διαταγές του λοχαγού Μπάγιερ. Δύο μέρες πριν είχε φτάσει στην Εύβοια και ο Παπαθανασόπουλος «αυτοβούλως» καθώς λέει.
Τα σώματα αυτά μαζί με τα ήδη υπάρχοντα χωρίζονται σε δύο φάλαγγες, η μία για τη Βόρειο Εύβοια υπό τη διοίκηση Λιάκου – Παπαθανασόπουλου και η άλλη για την Κεντρική και Νότια Εύβοια υπό τη διοίκηση του συνταγματάρχη Χρήστου Γερακίνη . Με μια σειρά επιδρομών, «χτένισμα» της Εύβοιας, τα σώματα αυτά προκαλούν μεγάλες δυσκολίες στο όχι πολύ ισχυρό αντάρτικο της περιοχής, ενώ επιστρατεύονται και ντόπιοι, ειδικά σε Αγία Άννα, Ερέτρια και Βάθεια (Αμάρυνθο). Οι τελευταίοι, αρχίζουν να εξοπλίζονται από τις 25 Ιανουαρίου και αργότερα συγκροτούν τον 6ο λόχο του 2ου ανεξάρτητου Τάγματος Ευζώνων και συμμετέχουν στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών και των Ταγμάτων Ασφαλείας.
Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας των Λιάκου-Παπαθανασόπουλου προς τη βόρεια Εύβοια, η νομαρχιακή επιτροπή του ΕΑΜ αποφάσισε να αντιδράσει και να οργανώσει επίθεση στο Ξηροχώρι (Ιστιαία). Η επίθεση εκδηλώθηκε την 1η Απριλίου 1944 αλλά απέτυχε καθώς δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν την άφιξη γερμανικής δύναμης από την κοντινή οχυρή θέση Γούβες. Στη μάχη σκοτώθηκε ο Λιάκος από Ιταλό αυτόμολο ενώ ως αντίποινα ο λοχαγός Μπουρλίδης εκτέλεσε επιτόπου με το περίστροφό του 18 ντόπιους νέους. Τρεις μέρες αργότερα, στις 4 του μηνός έγινε η μάχη στο Θεολόγο, απ’ όπου σώζεται και το περίφημο τηλεγράφημα του συνταγματάρχη Χρήστου Γερακίνη: «απώλειαι εκ των ημετέρων εις Γερμανός τραυματίας».
Μετά το θάνατο του Λιάκου, τον Απρίλιο του 1944 σταμάτησε η πρώτη εκστρατεία προς την ύπαιθρο της Εύβοιας και οι μονάδες επανήλθαν στις θέσεις τους. Εντωμεταξύ, στην Αθήνα ο Παπαγεωργίου υπέβαλε την παραίτηση του όπως και του Παπαθανασόπουλου από τη διοίκηση του ΕΔΕΣ Αθηνών, σε μια εσωτερική κρίση που ενέπλεξε την κυβέρνηση Ράλλη και τον πολιτικό κόσμο της Αθήνας και η οποία αξίζει περαιτέρω έρευνας. Τελικά ο Παπαθανασόπουλος, που είχε επιστρέψει στην Αθήνα, κράτησε την αρχηγία των επιχειρήσεων στην Εύβοια και ετοιμαζόταν για την επάνοδο του. Στις 19 Απριλίου έστειλε μια επιστολή στον Οικονομίδη που είχε μείνει στη Χαλκίδα και προαλειφόταν για νομάρχης:
«Αγαπητέ Αλέκο,
Χριστός Ανέστη. Εύχομαι εις όλους ευτυχέστερες ημέρες. […] Όπως έγραφα χθες στον Χρήστο, ιδρύονται εν Ευβοία 3 Τάγματα εις τα οποία εξιωματικοί και οπλίται εξομοιούνται ως προς τας αποδοχάς με τα Τάγματα Ευζώνων. […] Εγώ διωρίσθην Ανώτατος Στρατιωτικός Διοικητής Ευβοίας με δικτατορικά δικαιώματα […] Τώρα εκτός αυτών που μου ετοιμάζει η Κυβέρνησις, μου ετοιμάζουν και οι Γερμανοί τον οπλισμόν που εζήτησα και αν είνε έτοιμος προς αποστολήν θα έλθω αμέσως γιατί κουράσθηκα εδώ με τα τρεχάματα.
Παρέλειψα να σου γράψω ότι η Κυβέρνησις μου ανεγνώρισε τον βαθμό του Υποστρατήγου και τώρα πλέον είμαι γνήσιος Στρατηγός. [….]
Σε φιλώ, με αγάπη, Μπάμπης […]»

Η δεύτερη περίοδος

Το Μάιο του 1944 συγκροτήθηκε στη Χαλκίδα Ανώτερη Στρατιωτική Διοίκηση με διοικητή τον υποστράτηγο πλέον Χαρ. Παπαθανασόπουλο. Συγκεκριμένα, με διαταγή του Ιωάννη Ράλλη (Ε.Π. 50/21-4-44) «λόγω εκτάκτων περιστάσεων ιδρύεται εν Ευβοία Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκησις», ο Παπαθανασόπουλος αποκτά «δικαίωμα διοικήσεως της Νήσου ως εκπρόσωπος της Κυβερνήσεως», σε αυτόν υπάγονται όλες οι αρχές και αποκτά «επί της Νήσου πάσαν εξουσίαν προς εκπλήρωσιν της αποστολής του». Συγκροτήθηκαν το 1ο και το 2ο Ανεξάρτητο Τάγμα Ευζώνων ενώ υπήρχε και το 3ο Τάγμα στη γερμανική βάση στις Γούβες.
Την 1η Μαΐου, ο Παπαθανασόπουλος, με δύο προκηρύξεις, διενέργησε τόσο στρατολόγηση με βάση το στρατολογικό νόμο όσο και πρόσκληση για εθελοντική κατάταξη. Κάλεσε τους στρατεύσιμους της κλάσης 1940 που διέμεναν στο Δήμο Χαλκιδέων να παρουσιαστούν από 2 έως 4 Μαΐου για τη συγκρότηση Ανεξάρτητου Τάγματος Ευζώνων. Όσοι δεν παρουσιαζόντουσαν, θεωρούνταν όχι απλά ανυπότακτοι αλλά «ως ανήκοντες εις ανατρεπτικάς οργανώσεις» και ως τέτοιοι θα «διωχθώσιν αυτοί τε και τα μέλη των οικογενειών των». Επίσης προσκάλεσε εθελοντές για ετήσια στρατιωτική υποχρέωση ως υπαξιωματικούς ή στρατιώτες με δέλεαρ μισθό «λίαν ικανοποιητικό» «ανάλογα με την διακύμανσιν του τιμαρίθμου της ζωής», δωρεάν οικογενειακή ιατρική εξέταση, μηνιαία άδεια μετ’ αποδοχών και μετά το τέλος των υποχρεώσεων τους κατάληψη κατά προτίμηση κενών δημοσίων θέσεων «άνευ διαγωνισμού». Την επομένη πάντως, ο ταγματάρχης Όμπερμάιερ εκ μέρους της Φελντ Κομμαντατούρ έσπευσε να διευκρινίσει ότι εργάτες και υπάλληλοι απαραίτητοι σε εργοστάσια Γερμανικών συμφερόντων θα επιστρατεύονταν μόνον κατόπιν άδειάς της. Ο Παπαθανασόπουλος, μετά απ’ αυτό, ζήτησε να εφοδιάζονται με σημείωμα ώστε να απαλλάσσονται. Στις 28 Μαΐου διενεργήθηκε νέα ευρύτερη στρατολόγηση στις κλάσεις από 1935 έως 1939 σε μια σειρά κοινότητες για την επάνδρωση του 2ου Ανεξάρτητου Τάγματος Ευζώνων Ευβοίας. Μέσα στο Μάιο συντελέστηκε η επάνδρωση και η εκπαίδευση των Ταγμάτων και από τις 3 Ιουνίου άρχισε η νέα αιματηρή εξόρμησή τους στην ύπαιθρο της Εύβοιας που δεν θα τερματιστεί παρά με την επεισοδιακή παράδοση τους στην Απελευθέρωση. Προς κατάταξη κλήθηκαν οι κλάσεις 1935 και 1936 του Δήμου Χαλκιδέων για το 2ο Ανεξάρτητο Τάγμα στις 9 Σεπτεμβρίου 1944.
Η δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Εύβοια ήταν λοιπόν αποτέλεσμα πολιτικής απόφασης και πεδίο συνεύρεσης της κατοχικής κυβέρνησης και τουλάχιστον του ΕΔΕΣ Αθηνών με την ενθάρρυνση και βοήθεια του στρατού Κατοχής. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, αν και δεν επιτεύχθηκε ο στόχος της διάλυσης του αντάρτικου και των αντιστασιακών οργανώσεων, κατορθώθηκε εντέλει η δημιουργία μιας εντόπιας ένοπλης δύναμης που ο ΕΛΑΣ την υπολόγιζε το Σεπτέμβριο του 1944 σε 2.000 άνδρες τραυματίζοντας βαθιά την τοπική κοινωνία. Οι εκατοντάδες καταγγελίες και μηνύσεις για κάθε είδους έγκλημα που κατέκλυσαν μεταπολεμικά το τοπικό Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων το μαρτυρούν. Η αθώωση σε συντριπτικό ποσοστό των κατηγορουμένων για αυτά υπήρξε το σκηνικό της επόμενης τραγικής περιόδου.

Greece partisan resistance

(δημοσιεύτηκε στην Encyclopedia of Revolution and Protest, Immanuel Ness (ed.), Blackwell Editions, 2008)

Armed resistance against the Nazi occupation and the intern government of collaboration (1941-1944)

Greece had been occupied by the Wermacht in April 1941, during the German campaign in the Balkans. Before this occupation, the Greek army had fought successfully against the Italian aggression in the autumn of 1940. After Greece’s defeat, the country was divided into three zones of occupation, the Italian, biggest of all, the German and the Bulgarian one. The government of the country and King George II fled the country along with the British troops, after the defeat of the latter in the battle of Crete in May 1941. A new collaborationist government having the General Georgios Tsolakoglou as prime minister was installed by the forces of occupation.
Very soon the dreadful consequences of the new order were felt. The larceny of the country’s supplies and equipment by the conquerors in combination with the destruction of the transportation system and the naval blockade by the Allies, led to a famine, which left in the winter of 1941-42 more than 50.000 dead in Athens only. The very existence of the country was in threat because of the claims upon Greek territories by Italy and Bulgaria. In this context, the need for an organized resistance of the Greek people against the new order of the conquerors and their collaborators was vital.

The National Liberation Front (EAM) and the National Popular Liberation Army (ELAS)

The biggest resistance organization in wartime Greece was the National Liberation Front (Ethniko Apeleftherotiko Metopo – EAM). This front was the initiative of the Communist Party of Greece (KKE) and was formatted in September 1941 with the participation of other rather small left parties – the Socialist Party of Greece (SKE), the Union of Popular Democracy (ELD) and the Agrarian Party of Greece (AKE). EAM was from the beginning concerned about the possibility of an armed struggle. While EAM was organizing its political struggles and the economic, political and social conditions for an armed struggle were formatting, the National Popular Liberation Army (Ethnikos Laikos Apeleftherotikos Stratos – ELAS) was founded in February 1942 in Athens.
In fact, no one knew how to raise a partisan war in Greece. All had to be discovered from the beginning. In this situation, the skills of the member of the Communist Party Aris Velouhiotis proved indispensable. Born Thanasis Klaras, Velouhiotis was at this time a “veteran” communist with many years in exile from the former regime of the dictator Ioannis Metaxas. Velouhiotis’s little partisan group started its adventure in the mountains of central Greece. This little group was equipped in men and supplies by the weak communist organizations of the area’s villages. But Velouhotis’s initiatives turned to be very successful. Firstly, the partisans (andartes) stopped hiding and entered in the villages, were they spoke about the national liberation and the need to struggle against the enemy. The villagers were impressed and many joined the partisans.
The second important step was the confiscation of the agrarian production, gathered by the state’s services, in warehouses and its redistribution to the producers keeping a small amount for the partisan’s needs. The conflict of the collaborationist government with the agrarian world upon this production, the small but important organizational and political support of the organizations of EAM and KKE and the undoubted skills of Aris Velouhiotis resulted to the consolidation of the partisan armed resistance. This first period was marked by the first real battle between ELAS and an Italian platoon in the position Rika of the mountain Giona in September 9, 1942. The result was the total destruction of the Italians.

The battle of Gorgopotamos and the rising of the armed Resistance

During the Axis occupation, the British, who had their interests in Greece, tried to control the Greek resistance and to coordinate it with their own political and warfare purposes. Small British groups came into occupied Greece for these reasons. The first such group under the command of Major Myers came in Greece in October 1, 1942 with goal to cut off the railway connection between Athens and Salonika. For this reason came together the forces of ELAS under Aris Velouhiotis and the forces of EDES (another smaller resistance force) under Colonel Napoleon Zervas. The partisans attacked the Italian guards of the railway bridge at Gorgopotamos and the bridge was successfully exploded. The BBC made known the fact in the entire world, while was made obvious that the resistance was possible and effective.
In the next period until the spring of 1943, the political struggles in Athens were intensified. Tremendous manifestations of EAM with political and economical demands against the occupation and the collaborationist government shook the capital. As a result, EAM grew its influence and strength. Nonetheless, ELAS grew also in the countryside – ELAS’s manpower grew from approximately 500 partisans in December 1943 to more than 10.000 men in April 1943. Large parts of Greece’s countryside were liberated along with bigger towns. Several battles in Thessaly forced the Italian forces, a division, to abandon the area.
ELAS was reorganized into an army, who could give tactical battles and gathered a great number of the officers of the former Greek army. A well-known republican colonel, Stefanos Sarafis, became the commander of ELAS. An organizational formula of a three-member leadership was adopted, from the General Staff down to every unit. There was the army commander (Stefanos Sarafis), the political leader from EAM (Andreas Tzimas) and the kapetanios (Aris Velouhiotis). Kapetanios was the partisans’ leader before the restructuration of ELAS, and now he was responsible for the supplies, the moral and the behavior of the men among others.
Until the summer of 1943, ELAS had 30.000 fighters. His strength led to the formation of a semi-governmental apparatus for the administration of the liberated areas, which formatted a large area designated as “Liberated Greece”. In 1944, this EAM administration will form a real government of the liberated territories, the Provisional Committee of National Liberation (Politiki Epitropi Ethnikis Apeleftherosis – PEEA). Meanwhile, ELAS was recognized by the Allies as an allied force and some military aid was given by the British. But, Britain was very concerned about the growth of ELAS, who was not politically controlled and, worst of all, connected, via EAM, to the Communist Party. For this reason, the British liaison officers in Greece made great efforts to enforce other, minor but loyal to them, partisan groups like EDES and EKKA. This concluded even to armed conflicts between these groups and ELAS over disputed areas of control.
In September 8, 1943, Italy capitulated. As an allied force, ELAS demanded and forced the Italian troops in his area to surrender to his units. As a result, ELAS solved his biggest problem for his development – weapons and ammunition. At that time, ELAS was an army of 35.000 men, not a partisan army but a very serious continuation of the former Greek national army led by skilled Greek officers but also with the political orientation of the EAM – national and social liberation.

The German counter-attack

Only the Wermacht could affront ELAS in Greece. In fact, the Germans, after the Italian capitulation, had to re-conquer the country. In October 1943 a vast operation of anti-guerilla operations began. This meant a methodical destruction of any infrastructure that could support the armed resistance – burning down villages, farms and livestock, terrorizing the population with executions and slaughter of entire communities.
In December 1943, in the village of Kalavryta, the 117 German Jagerdivision executed more than 1.000 male residents. In this retaliation operations and overall in the war against the resistance forces were also involved Greek paramilitary groups, the Security Battalions, formed by the collaborationist government of Ioannis Rallis, and equipped and guided by the Germans and especially the SS. More than 30.000 people were killed in the context of these terrorist operations of the Germans and their collaborators.
As a result of the armed resistance in Greece, the Italians lost approximately 2.000 men and the Germans another 5.000. A vital contribution of ELAS was the stopping of production and export of chromium from Greece to Germany for her military needs.
During the summer of 1944, PEEA and EAM participated in a government of National Unity under Georgios Papandreou. While the Cazerta agreement between the British and the Greek resistance forces recognized the British General Ronald Scobbie as the supreme commander of all the Greek and British forces operating in Greece, ELAS had liberated already a big part of the country. In October 12, 1944, the Germans left Athens – the liberation of the country had come.

The clash of December 1944

After the liberation of the country, the government of the National Unity had to face a ruined country. The former political parties, in fact absent in the resistance struggle but participating in the governments in exile with the care of the British, had now to deal with the great political power of EAM, in which the biggest party was the Communist Party, and its armed forces, ELAS, numbering 45.000 men. The disarmament of ELAS was the biggest issue for the British and the loyal to them political parties as well as for the upper class of Greece – for the old one and also for the new, which was created by the profits of the collaboration with the former occupation.
General Scobbie demanded the disarmament of ELAS and as EAM and ELAS refused this demand, the left ministers quitted and the government of National Unity stopped existing in December 1, 1944.
Two days later, December 3, a massive manifestation was organized by EAM to protest for these events. Police officers opened fire and killed many unarmed demonstrators. The next day a general strike and several clashes took place in Athens. In the countryside, the ELAS forces disarmed rather easily the newly formed police services. The clashes in Athens escalated progressively as neither side could control the capital. The British took part everyday and more in the battles, in the side of the loyal to the government troops. The British troops that participated in the December events were more than 80.000.
As the situation worsened and the British casualties were severe, the Prime Minister Winston Churchill himself came in Athens in Christmas 1944. The discussions between Churchill, Anthony Edens, the Greek Archibishop Damaskinos, the Prime Minister Papandreou and the leaders of EAM and KKE Siantos, Partsalidis and Mandakas were a failure. After 33 days of fierce fights, ELAS finally withdrew from Athens in January 5, 1945.

The civil war (1946-49)

After the end of the December clashes and with the situation against them, the leaders of the EAM-ELAS decided to agree to a political solution and to disarm ELAS. With the Agreement of Varkiza (12 February 1945), all armed forces were to disarm and a new National Army would be formatted. A plebiscite for the matter of the return of the king was to be held as well as general elections for a Constitutional Convention. But the “problem” was that the amnesty given for political crimes could easily be misinterpreted.
Indeed, the new governments, with the British support, had decided to crash the left movement and not to let it have a decisive role in the country’s politics. A wave of “white terror” spread through the country as former EAM-ELAS members were brutalized and murdered in the streets and many others taken to court and convicted for any sort of crimes – even for collaboration with the enemy. The paramilitary acts against the left citizens were properly organized by the right government of Constantinos Tsaldaris, which occurred in the elections of March 31, 1946. One year after the Varkiza Agreement, the left citizens had suffered 1.192 murders, 6.413 injuries, 6.567 robberies and 572 assaults to offices of left newspapers and magazines. In June 1946 was adopted by the government, the 3rd resolution, which punished with death a vast range of activities against the “nation” or the “authorities” – it was clearly against the left movement and the former partisans. The next month were executed the first seven convicted and among them the teacher Eleni Gini, the first woman to be executed in Greece.

The new partisan warfare – the Republican Army of Greece (DSE)

In this context, and under the pressure of the former partisans who were hunted by the state, the Communist Party decided to respond military to the state’s violence. In October 26, 1946, the Republican Army of Greece (Dimokratikos Stratos Ellados - DSE) was found under the leadership of Markos Vafeiadis, a former kapetanios of ELAS and member of the Communist Party.
Meanwhile, a plebiscite in September 1946 brought back King George II and the army took the responsibility from the police to maintain the order in the biggest part of the country. The Commander of the General Staff General Constantinos Ventiris was a representative of the far right into the army.
In the international context, the Cold War had already started – the Truman Doctrine for aid in Greece was the forerunner of the Marshall Plan. As Great Britain could not afford anymore her involvement in Greece, the United States were eager to take her place and did so with economic but also military aid.
In 1947, the civil war raged. The National Army, with the American aid, could not exterminate the partisans. In the political field, the circulation of the left newspapers was forbidden and as the Communist Party formed a Provisional Democratic Government with Markos Vafeiadis as prime minister, it was forbidden too, in the end of the year.
Another aspect of the civil war in Greece was the foundation of the military camp in the deserted island of Makronisos. In Makronisos were gathered from 1947 all the soldiers suspected to be left and were forced by brutal tortures, which often ended to murders, to deny their beliefs and to go and fight against DSE.
Despite the clear supremacy of the National Army in weapons and all other equipment because of the US support, he could not defeat the Democratic Army of the left partisans for another two years. The Democratic Army had some military successes in 1948 but could not reverse the balance of power. Finally, in the summer of 1949, the National Army attacked with all his power, even with bombard planes that used napalm bombs, in the mountains of Vitsi and Grammos in northern Greece. The Democratic Army withdrew into the ground of Albania. The civil war ended letting behind 50.000 dead, 25.000 of the National Army, the police and the paramilitary groups and 25.000 of the Democratic Army. The political result was a state of repression and terror, which concluded to the military dictatorship of 1967-1974.

References and Suggested Readings

Baerentzen L., Iatrides J., Smith O. (eds) (1987) Studies in the History of the Greek Civil War, 1945-1949, Copenhagen.
Close D. H. (1993) The Greek Civil War, 1943-1950. Routledge.
Hondros J. (1983) Occupation and Resistance: the Greek Agony, 1941-1944. New York.
Iatrides J. (ed) (1981) Greece in the 1940s. A Nation in Crisis. London: University Press of New England.
Margaritis G. (2000) History of the Greek Civil War, 1946-1949. Athens: Vivliorama. (in Greek)
Mazower M. (1993) Inside Hitler’s Greece. The Experience of Occupation, 1941-44. Yale University Press.
Sarafis S. (1980) ELAS: Greek Resistance Army. London: Merlin Press.

Καλωσήρθατε στο ιστοριολόγιο!

Καλωσήρθατε στο ιστοριολόγιο! Σε αυτές τις σελίδες θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε ιστορικά θέματα προσπαθώντας να δώσουμε χρήσιμες πληροφορίες (βιβλιογραφία, ιστοσελίδες, κ.λπ.) και να παρουσιάσουμε, όπου είναι δυνατόν, ιστορικά ντοκουμέντα - όχι απαραίτητα άγνωστα και... μυστικά, αλλά με ενδιαφέρον. Η βασική, αλλά όχι αποκλειστική, περίοδος που θα μας απασχολήσει, είναι ο εικοστός αιώνας. Ελπίζουμε να λειτουργήσει ως κάτι χρήσιμο για όλους μας!