Από την παρουσίαση του βιβλίου «Του νεκρού αδερφού»

από το ιστολόγιο: http://stoforos.blogspot.gr/

(41 γράμματα από το μέτωπο του Εμφυλίου)
(Από την παρουσίαση του βιβλίου στο Χώρο Διαλόγου Αβέρωφ 7Α/ Χαλάνδρι 4 Μαρτίου 2013)

του Γιάννη Σκαλιδάκη -ιστορικού

Αγαπητοί φίλοι και φίλες,

βρισκόμαστε εδώ σήμερα, στο φιλόξενο χώρο διαλόγου στο Χαλάνδρι, για να παρουσιάσουμε ένα μικρό αλλά σημαντικό βιβλίο, Του νεκρού αδερφού, μια σπάνια συλλογή 41 γραμμάτων ενός φαντάρου του Εθνικού Στρατού, από την κατάταξη του στο Κέντρο Εκπαίδευσης στην Κόρινθο ως τον σύντομο χαμό του στο μέτωπο της Δυτικής Μακεδονίας. Τη συλλογή αυτών των επιστολών-μαρτυριών την οφείλουμε στον Κώστα Στοφόρο, ανηψιό και συνονόματο του άτυχου στρατιώτη. Πρόκειται για μια σημαντική συμβολή στην κοινωνική ιστορία της περιόδου του Εμφυλίου πολέμου, την οποία μας χάρισε ο Κώστας Στοφόρος, ο οποίος, ας το πούμε αυτό, συγκέντρωσε, μετέγραψε, επιμελήθηκε το πρωτογενές υλικό και το εξέδωσε μόνος του, χωρίς εκδότη. Είναι μια κίνηση που πάει κόντρα στο μαρασμό του εκδοτικού τοπίου, παράπλευρη απώλεια κι αυτή της μνημονιακής σωτηρίας μας. Η γνώση, η φροντίδα και η αισθητική του Κώστα είχαν ως αποτέλεσμα να γεννηθεί ένα άρτιο βιβλίο, χωρίς τα ελαττώματα που έχουν συνήθως οι λεγόμενες αυτοεκδόσεις αλλά και άλλες, ορθόδοξες αλλά ατημέλητες θα λέγαμε, εκδόσεις. 

Μέσα σε 41 γράμματα αποτυπώνεται η αγωνία του στρατιώτη Στοφόρου Κωνσταντίνου, του 4ου λόχου του 509 τάγματος, να ξεφύγει από το ζοφερό τοπίο της ορεινής Δυτικής Μακεδονίας όπου κυριαρχούν ο βαρύς χειμώνας και το χιόνι, η αγωνία του να επικοινωνήσει με τους οικείους του επαναλαμβάνοντας μηχανικά τα ίδια θέματα, η κυκλοθυμική εναλλαγή χαράς και πίκρας για την άτακτη αλληλογραφία του, το άγχος του για την τύχη του, για τη μετάθεση που δεν έρχεται, μέχρι το σύντομο τέλος.

Για τα ζητήματα αυτά, τη ζωή και την προσωπικότητα του Κώστα Στοφόρου και για τη γενικότερη αξία της μαρτυρίας, που ακουσίως μας άφησε, θα σας μιλήσουν οι υπόλοιποι ομιλητές στη συνέχεια. 

Στο εισαγωγικό κομμάτι του βιβλίου περιγράφεται η ιστορία της οικογένειας Στοφόρου. Θα λέγαμε πως είναι μια τυπική ιστορία οικογένειας που συνδέθηκε με την Αντίσταση. Η μητέρα νεκρή σε γερμανικές επιχειρήσεις, αδελφή και ξάδελφος τραυματισμένοι από νάρκες, ο ένας γιος νεκρός στο μέτωπο του εμφυλίου και ο άλλος στη Μακρόνησο, ως μέλος του ΕΑΜ και συμμετέχων στη λαϊκή δικαιοσύνη, άλλα μέλη της ευρύτερης οικογένειας εκτελεσμένα και εξορισμένα. Θα προσπαθήσουμε λοιπόν να ξετυλίξουμε το κουβάρι του χρόνου και του τόπου, όπου τοποθετείται η ζωή και ο θάνατος του Κώστα Στοφόρου.

Το χωριό - οι άνθρωποι

Ο Κώστας Στοφόρος, γεννημένος το 1924 στα Καστέλια Φωκίδας, 8ο παιδί σε σύνολο 10, ήταν 17 χρονών όταν η Ελλάδα βρέθηκε υπό την Κατοχή του Άξονα και η περιοχή του στη δικαιοδοσία των ιταλικών αρχών Κατοχής.  Την περίοδο της Κατοχής τα Καστέλλια είχαν πληθυσμό περίπου 1.000 ανθρώπων. Το κοντινό κεφαλοχώρι Δαδί (σημερινή Αμφίκλεια), όπου υπήρχε το Γυμνάσιο, 4.000 και η Λαμία 16.500.

Το χωριό, κτισμένο σε ύψος 450 μέτρων στις υπώρειες δύο βουνών, της Γκίωνας και της Οίτης, βρίσκεται σε ένα λεκανοπέδιο όπου οι Καστελλιώτες καλλιεργούσαν τον καπνό. Πώς να ήταν η ζωή στο χωριό πριν η ιστορία το επισκεφτεί; Ίσως όπως στο χωριό του Άγγελου Ελεφάντη: "κόσμος χωρίς γεγονότα. Χειμώνες, καλοκαίρια, χιόνια, λιοπύρια, νεροποντές, σκάψιμο και πάλι σκάψιμο, εκκλησιά την Κυριακή, γάμοι, κηδείες, αρρώστιες, το πανηγύρι [της Παναγίας;], γιορτές, τα γεννητούρια των ανθρώπων και των ζώων, συμβάντα που δεν άλλαζαν την τάξη του κόσμου". 

Με την Κατοχή όμως άλλαξε η τάξη του κόσμου και η ζωή των κατοίκων. Η θέση του χωριού στο μέσο του δρόμου  Λαμίας - Άμφισσας το καθιστούσε πέρασμα ανθρώπων και αγαθών, από αυτά που προσπαθούσαν στην Κατοχή να ελέγξουν οι κατακτητές αλλά επίσης και από αυτά, που στη χρονιά της μεγάλης απελπισίας, το 1941, ενέδρευαν οι ληστές και λήστευαν τους άτυχους χωρικούς που πήγαιναν να εμπορευτούν για να εξασφαλίσουν τα αναγκαία, στην περίπτωσή μας το λάδι από την Άμφισα. 

Ένοπλη Αντίσταση

Η αρχική απελπισία έδωσε σύντομα τη θέση της στην αντίδραση. Το ΚΚΕ είχε ήδη από τον Φεβρουάριο του 1942 ιδρύσει τον ΕΛΑΣ με απόφασή του να αντισταθεί ένοπλα στον κατακτητή. Αλλά και η κοινωνία της υπαίθρου, αντιμέτωπη με τις ληστρικές διαθέσεις του δωσίλογου καθεστώτος και του ιταλικού στρατού Κατοχής, ήταν έτοιμη να αντισταθεί και να διαφυλάξει την παραγωγή της. Είχε ανοίξει ο δρόμος για τη δημιουργία ολιγομελών αντάρτικων ομάδων στην ύπαιθρο. Την άνοιξη του 1942, ο Θανάσης Κλάρας από τη Λαμία ανέλαβε για το ΚΚΕ την οργάνωση μιας ένοπλης ομάδας στη Φθιώτιδα. Σε έναν μύλο στα Καστέλλια ο Κλάρας, ως Άρης Βελουχιώτης, μάζεψε τα τοπικά στελέχη και κήρυξε τον ένοπλο αγώνα, το αντάρτικο. Ανάμεσά τους ο Καστελλιώτης κομμουνιστής Γιώργος Χουλιάρας, ο καπετάνιος Περικλής. 

Η άφιξη της πρώτης βρετανικής αποστολής τον Οκτώβριο του 1942 και η επιτυχημένη ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου στις 25 Νοεμβρίου έφερε νέα αίγλη στο αντάρτικο και προσωπικά στον Άρη. Στις 11 Οκτωβρίου 1942 το Αρχηγείο Ανταρτών Ρούμελης, με επικεφαλής τον Άρη Βελουχιώτη μπήκε στο Φουρνά Ευρυτανίας και όπως χαρακτηριστικά εξιστόρησε ο Γεωργούλας Μπέικος «ενταφιάζει το πτώμα-κράτος». Διαλύθηκε από τους αντάρτες ο σταθμός Χωροφυλακής και ανεστάλη η λειτουργία του τοπικού Πταισματοδικείου και Αγρονομείου. Είχε έρθει η ώρα της αυτοδιοίκησης των περιοχών αυτών από τους ανθρώπους τους αλλά και της υπαγωγής τους σε μια οικονομία πολέμου που θα υποστήριζε τον ΕΛΑΣ στον αγώνα κατά των κατακτητών.

Ελεύθερη Ελλάδα - αυτοδιοίκηση

Η περιοχή της Γκιώνας και του Παρνασσού θα αποτελέσει το νότιο άκρο  της μεγάλης απελευθερωμένης από την ένοπλη Αντίσταση επικράτειας που έμεινε γνωστή ως Ελεύθερη Ελλάδα. Την παρακάτω περιγραφή της Ελεύθερης Ελλάδας έδινε τον Αύγουστο του 1943 ο βρετανός ταγματάρχης Ντέιβιντ Γουάλας: 

Όλος ο κεντρικός όγκος που σχηματίζει τη ραχοκοκαλιά της Ελλάδας είναι εντελώς και εξ ολοκλήρου ανεξάρτητος από την επιρροή ή την επαφή με τις δυνάμεις κατοχής ή τη διοίκηση των Κουίσλινγκ στην Αθήνα. Τα σύνορα ανατολικά και δυτικά είναι αόριστα και διαφέρουν από καιρό εις καιρό με τη δραστηριότητα των δυνάμεων του Άξονα. Αλλά σε κανονικές συνθήκες διατρέχουν σχεδόν παράλληλα τα σύνορα της θεσσαλικής πεδιάδας από τη μια πλευρά και των κύριων κοιλάδων της Ηπείρου από την άλλη. Υπάρχουν, φυσικά, απομονωμένα κομμάτια απελευθερωμένων περιοχών σε όλη την Ελλάδα αλλά αυτό είναι το μεγαλύτερο συνεχές κομμάτι και ξεκινά αδιάσπαστο από τη νότια Σερβία μέχρι κάτω τα βουνά της Γκιώνας και του Παρνασσού. Μέσα σε αυτό είσαι σε πλήρη ασφάλεια. Μπορείς να ταξιδέψεις από τη Φλώρινα μέχρι τις παρυφές της Αθήνας με τίποτα άλλο από μια άδεια από το ΕΑΜ. 

Ο ορεινός χαρακτήρας ευνόησε την αντίσταση στην κεντρική εξουσία αλλά και δεν εμπόδισε τους ανθρώπους να στήσουν μια νέα εξουσία ελέγχοντας τις πεδιάδες. Τα βουνά, εμπόδια και καταφύγια μαζί, χωρίς τον πυκνό έλεγχο που οι πόλεις επέβαλλαν εξ ορισμού και που οι κατακτητές εφάρμοζαν, αποτέλεσαν το σκηνικό της Αντίστασης. 

Η δημιουργία μεγάλων χώρων αυτονομημένων από την κατοχική εξουσία έφερε το ζήτημα του διοικητικού κενού και την ανάγκη κάλυψής τους. Οι τοπικές οργανώσεις του ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αυτές που θα έπρεπε να δώσουν λύση και σε αυτό το ζήτημα. Στην Ευρυτανία, στην απομονωμένη Λάκα του Φουρνά δημιουργήθηκε το φθινόπωρο κιόλας του 1942 ο πρώτος γραπτός κώδικας λαϊκής αυτοδιοίκησης, ο γνωστός «Κώδικας Ποσειδώνα» ή πιο επίσημα, «Εντολαί δια την Λαϊκήν Αυτοδιοίκησιν και την Λαϊκήν Δικαιοσύνην». Οι διατάξεις των «Εντολών» εγκαθίδρυαν τους θεσμούς της λαϊκής αυτοδιοίκησης και της λαϊκής δικαιοσύνης.

Η Περιφερειακή Επιτροπή Φθιωτιδοφωκίδας και Ευρυτανίας (ΠΕΦΦΕ) του ΚΚΕ, αποδέχτηκε τους θεσμούς την άνοιξη του 1943 με την «Εγκύκλιο 4» προς τις οργανώσεις της δικαιοδοσίας της, δίνοντας εντολή να οργανωθούν στα ελεύθερα χωριά του νομού Φθιώτιδας και Φωκίδας και της επαρχίας Ευρυτανίας διαδικασίες για την ανάδειξη οργάνων λαϊκής αυτοδιοίκησης και δικαιοσύνης. Ο Σπύρος Στοφόρος, ξάδερφος του Κώστα, έγινε πρόεδρος του χωριού και ο Γιώργος Στόφορος, ο μεγάλος αδερφός της οικογένειας, συμμετείχε στο λαϊκό δικαστήριο του χωριού.

Ξεκινώντας από την ανάγκη οργάνωσης και διοίκησης του χώρου, οι δημιουργοί των πρώτων αυτών θεσμών εφάρμοζαν και μια συγκεκριμένη, ριζοσπαστική σύλληψη των πραγμάτων έχοντας ως οδηγό τις μεσοπολεμικές αναλύσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος και μια αληθινή πίστη ότι αυτό που συντελούνταν μπροστά στα μάτια τους ήταν μια επαναστατική διαδικασία. Οι ίδιοι οι θεσμοί δεν αποτελούσαν μια ουδέτερη μορφή για την αυτοδιοίκηση των ελευθερωμένων περιοχών αλλά εισήγαγαν πολλά ριζοσπαστικά μέτρα, τα οποία, αλλού λιγότερο αλλού περισσότερο, θα επηρέαζαν τις συλλογικές πρακτικές και νοοτροπίες και θα συγκροτούσαν μια πολιτική συνείδηση στραμμένη προς το μέλλον.

Η δεύτερη γενιά - ΕΠΟΝ

Ο Κώστας Στοφόρος ήταν εκπρόσωπος της νέας γενιάς της Κατοχής, του δεύτερου κύματος που στελέχωσε την Αντίσταση. Η προηγούμενη γενιά, οι μαχητές της Αλβανίας την ξεκίνησαν και η γενιά του Στοφόρου, οι νεολαίοι της ΕΠΟΝ την γιγάντωσαν με ενθουσιασμό. Η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) ιδρύθηκε, πριν 70 χρόνια, στις 23 Φεβρουαρίου 1943 από τη συνένωση δέκα οργανώσεων νεολαίας. Ανάμεσά τους και η ΕΝΑΡ, «Ένωση Νέων Αγωνιστών Ρούμελης», στην οποία ήταν οργανωμένος και ο Κώστας Στοφόρος ως μαθητής Γυμνασίου στο Δαδί. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Χαράλαμπου Στοφόρου, κάτω από τα μάτια των Ιταλών ένας καθηγητής τους μάθαινε τη χρήση των όπλων.  

Η ΕΠΟΝ αποτέλεσε, εκτός των άλλων, μια ιδιότυπη οργάνωση προαγωγής της ιδεολογίας και του πολιτισμού, που αναδεικνυόταν μέσα από τον αντιστασιακό αγώνα, μηχανισμός κινητοποίησης της νεολαίας και εθελοντικής προσφοράς στις ανάγκες του ένοπλου αγώνα και στα έργα της αυτοδιοίκησης. Σε χωριά που ήταν σταθμοί ανάμεσα στις πεδιάδες και τα βουνά, όπως ήταν τα Καστέλλια, οι νέοι της ΕΠΟΝ επωμίζονταν καθήκοντα όπως η τακτοποίηση των ανταρτών σε καταλύματα, η μεταφορά τροφίμων και υλικών με τα ζώα στα ορεινά χωριά και φυσικά η μεταφορά μηνυμάτων και η φύλαξη των χωριών.

Με βάση στοιχεία της εποχής, κατά τη διάρκεια της Κατοχής το ποσοστό συμμετοχής νέων (μέχρι 24 ετών) στις ανταρτικές οργανώσεις κυμαίνονταν από 45 μέχρι 60%.  Το ποσοστό αυτό ανέβαινε μέχρι και το 75%, αν το όριο ηλικίας έφτανε μέχρι και τα 30 χρόνια.  Με υποδειγματική συγκρότηση, οι ανταρτο-επονίτες δίπλα στον ΕΛΑΣ ήταν περίπου 35.000. Το σύνολο των μελών της ΕΠΟΝ ξεπερνούσε τις 600.000, καθιστώντας την μια αξεπέραστη μαζική οργάνωση. Αλλά και μετά την Απελευθέρωση, Λέσχες της ΕΠΟΝ άνοιγαν παντού σε μια έκρηξη πολιτιστικής δραστηριότητας παρά την αρχή, μετά τη Βάρκιζα, των διώξεων. Το κράτος επιδίωξε τη διάλυσή της και τελικά την έθεσε εκτός νόμου στα τέλη του ’47 μαζί με το ΕΑΜ και το ΚΚΕ με το νόμο 509.

Απελευθέρωση - Βάρκιζα

Με την Απελευθέρωση της χώρας λοιπόν άλλαξε το σκηνικό, όχι προς την κατεύθυνση που θα έλπιζε η πλειοψηφία των κατοίκων της χώρας. Όπως είναι γνωστό, η εφαρμογή της Συμφωνίας της Βάρκιζας άρχισε να παραβιάζεται αμέσως. Ενώ το ΕΑΜ τήρησε τις δεσμεύσεις που ανέλαβε, η αντίπαλη πλευρά εξαπέλυσε μια άμεση επίθεση με σκοπό τη συντριβή του εαμικού κινήματος, συντριβή όχι μόνο πολιτική αλλά που έφτανε στη μαζική φυσική εξουδετέρωση και εξόντωση των στελεχών του. Αποκηρυγμένος και κυνηγημένος, ο Άρης Βελουχιώτης αυτοκτόνησε στις 16 Ιουνίου 1945 στη Μεσούντα της Άρτας μαζί με το πρωτοπαλίκαρό του τον Τζαβέλα. Τα κεφάλια τους εκτέθηκαν σε κοινή θέα κρεμασμένα σε έναν φανοστάτη στην κεντρική πλατεία των Τρικάλων.

Η νίκη των δεξιών κομμάτων στις εκλογές του 1946 και η συγκρότηση κυβέρνησης του Λαϊκού Κόμματος δημιουργούσε νέα δεδομένα ως προς την αντιμετώπιση της κομμουνιστικής αριστεράς. Το θεσμικό πλαίσιο περιορισμού των δραστηριοτήτων του ΚΚΕ εμπλουτίστηκε τον Ιούνιο του 1946 με το περίφημο Γ ́ Ψήφισμα, το οποίο μαζί με το μεταγενέστερο ν. 509 συνιστούσε κεντρικό σταθμό στη διαδικασία εξοβελισμού των αριστερών από το πεδίο της νόμιμης πολιτικής ζωής.

Στο ακαδημαϊκό έτος 1945-1946 ο Κώστας Στοφόρος πέτυχε στις εξετάσεις για την Οδοντιατρική Σχολή και κατέβηκε στην Αθήνα μαζί με τον αδερφό του Θύμιο και τον ξάδερφο τους Χαράλαμπο. Όπως αφηγείται ο τελευταίος, το πολυτάραχο δωμάτιο τους στην οδό Λένορμαν 36 φιλοξένησε πολλούς φίλους και συγγενείς από τα Καστέλλια. Η ζωή φαινόταν να είναι μπροστά τους, παρά την ατμόσφαιρα πολιτικής ανωμαλίας.

Ωστόσο η πορεία προς τον Εμφύλιο πόλεμο γινόταν αναπότρεπτη. Στις 28 Οκτωβρίου 1946 ιδρύθηκε το Γενικό Aρχηγείο του ΔΣΕ (Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας) και το χειμώνα του 1946-47 ο ΔΣΕ άρχισε να κυριαρχεί σε τμήματα της ορεινής ενδοχώρας. Γινόταν αντιληπτό για τους κυβερνώντες ότι η εξόντωση του αριστερού κινήματος δεν θα έμενε στις διαστάσεις μιας αστυνομικής -και παρακρατικής συνάμα- επιχείρησης αλλά έπρεπε να αναλάβει ο στρατός. Για τη συγκρότηση του Εθνικού Στρατού, το μεγαλύτερο πρόβλημα αποτελούσε ο πολιτικός προσανατολισμός των στρατευσίμων, αρκετοί εκ των οποίων ήταν «αμφίβολου εθνικού προσανατολισμού». Δεδομένης της μαζικότητας της ΕΠΟΝ, πάρα πολλοί στρατεύσιμοι είχαν περάσει από τις τάξεις της και δεν ενέπνεαν εμπιστοσύνη στην ηγεσία του στρατού. Εξ ου και ο διαχωρισμός τους με βάση τα φρονήματα και οι προσπάθειες φρονηματισμού, με εξέχον το παράδειγμα της Μακρονήσου. 

Οι οργανωμένοι στο ΚΚΕ, οι πιο χαρακτηρισμένοι, οι κουκουέδες, που αναφέρει και ο Στοφόρος στα γράμματά του, πήραν το δρόμο για τα νησιά. Άλλοι, όπως πάλι αναφέρει ο Χαράλαμπος για τον ίδιο και τον Κώστα, περισσότεροι ίσως, χαρακτηρίστηκαν αριστεροί β΄ κατηγορίας και στάλθηκαν να φρονηματιστούν αλλού, στην πρώτη γραμμή του μετώπου, αντιμέτωποι πολλές φορές με τους παλιούς συναγωνιστές τους.

Ο Κώστας επιστρατεύτηκε τον Ιούλιο του 1947. Τον ίδιο μήνα, ο υπουργός Δημοσίας Τάξεως Ναπολέοντας Ζέρβας εξαπέλυσε ένα ανθρωποκυνηγητό εναντίον των στελεχών της Αριστεράς που κατέληξε σε χιλιάδες συλλήψεις και εκτοπίσεις. Ο ΔΣΕ απάντησε με επιθέσεις σε πόλεις ενώ εκπονήθηκε το σχέδιο Λίμνες για κατάληψη εκτεταμένης έκτασης στη Βόρεια Ελλάδα. Τον Δεκέμβριο διακηρύχτηκε ο σχηματισμός της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης και το ΚΚΕ τέθηκε εκτός νόμου. Το φθινόπωρο και ο χειμώνας του 1947-48 υπήρξε κομβικό για το μετασχηματισμό της σύγκρουσης σε ολοκληρωτικό πόλεμο. Η μάχη της Κόνιτσας, που ξεκίνησε ανήμερα των Χριστουγέννων του 1947, ήταν η μεγαλύτερη ως τότε αναμέτρηση των δύο αντιπάλων. Περίπου 50 χιλιόμετρα βορειοανατολικά, στη Δαμασκηνιά Κοζάνης, έχασε τη ζωή του και ο Κώστας Στοφόρος στις 16 Ιανουαρίου 1948. Η τύχη του προστέθηκε λοιπόν με εκείνη άλλων 13.000 οπλιτών του Εθνικού Στρατού και στους συνολικά 40.000 νεκρούς του Εμφυλίου.